Қазақстандық мақта сатылмай жатыр

Түркістан облысында мақта жинау басталды. Өңірде осы дақылға 105,8 мың га бөлінген. Бұл 2022 жылмен салыстырғанда 5% - ға аз. 200 мың тонна ақ алтын жинау жоспарлануда. Бұл 2022 жылдан көп, бірақ оның қазіргі бағасы былтырғыдан төмен. Биыл 1 кг шикізат үшін 180 теңге ұсынылады, бұрын ол 250 теңгеден сатылған. Себебі -  тауардың талап етілмеуі.

Ағымдағы маусым басқалармен салыстырғанда қиын болды. Барлық шаруашылықтарда суару үшін су жеткіліксіз болды, сондықтан олар кеш суарылды. Жылу мен ылғалдың болмауына байланысты кейбір өрістерде көптеген бүршіктер құлады. Өткен жылғы мақта әлі сатылмаған ауылшаруашылық бірлестіктері бар. Кейбір фермерлер әлі күнге дейін сатып алушыларға жеткізілген тауар үшін толық есеп айырысуды алған жоқ.

Түркістан облысында барлығы 25 мыңға жуық шаруашылық мақта өсірумен айналысады. Әдетте Ордабасы ауданының диқандары егінін бірінші болып жинай бастайды. Мұнда ауданның ең ірі кәсіпорны "Рамазан Агро" ЖШС-де 723 га мақта бар. Өткен маусымда мұнда 20 мың тоннаға жуық мақта дайындалды, биыл 25 мың жинауды жоспарлап отыр. "Рамазан Агро" ЖШС директорының кеңесшісі Марат Қамбаров бұл сорт элиталық, ұзын талшықты, сондықтан оған сұраныс бар екенін атап өтті. Оны жыл сайын чех фирмасы компаниядан сатып алады. Мақта өңделеді, одан талшық жасалады. Біздің мақта өсірушілер оны әртүрлі елдерге экспорттайды. Бірақ осы маусымда шикі мақтаның бағасы былтырғы жылғы бағадан төмен – өткен жылғы 250-ге қарағанда кг үшін 180 теңге. Барлық мақта өсірушілерде жаңа дақыл сатып алушылар бола бермейді.

Қарызға батқан диқандар

ElDala.kz  порталына «Қазақ мақта қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігінің төрағасы Полат Юсуповтың айтуынша, мақтаның әлемдік бағасы Ливерпуль мақта биржасында қалыптасып отыр. Қазақстандық шаруаларға биржадағыдан әлдеқайда төмен баға ұсынылуда. Қазір Қырғызстанда да, Тәжікстанда да мақта көп, ол жақтан Ресейге арзан бағамен сатылады. Қазақстандық мақташылар Ливерпуль биржасының бағамын басшылыққа алғандықтан, өнімін арзанға сатқысы келмейді. Бірақ әзірге сатып алушылар көп емес.

Биыл Қазақстанның мақта өсірушілері шамамен 200 мың тонна өнім жинайды. Оның 100 мың тоннасы мақта өңдеу зауыттарымен және мемлекеттік несиелер арқылы қаржыландырылды - бұл көлем сатылымды табады. Егіннің екінші жартысына келетін болсақ, шамамен 40 мың тонна талшық экспортқа кетеді, 10-15 мың тонна республикада сатуға қалады. Ал егіннің төрттен бір бөлігі, 50 мың тоннаға дейін, жай ғана "ілулі" болып қалады. Бұл өткен маусымда да болды: бүгінгі күнге дейін зауыттық қоймаларда өткен жылғы 10-15 мың тонна мақта жатыр. Оны жеңілдікпен беруге тура келеді, өйткені сапасы енді жақсы емес.

Украинада соғыс басталғаннан кейін логистикаға қатысты мәселелер де пайда болды.

«Біздің зауытымыз бар, біз жыл бойы жұмыс істейміз. Бұрын біз мақтаны Ригаға, сол жерден Еуропа елдеріне жібере алдық. Бірақ Украинадағы соғысқа байланысты бұл жол бұзылды. Ресейліктер де біздің мақтаны аз сатып алады, егер олар алса, ең төменгі бағаны ұсынады. Қалыптасқан жағдайға қарамастан, диқандар бұл дақылдан бас тартқысы келмейді. Шынында да, басқа дақылға көшу үшін техниканы, технологияны толығымен өзгерту керек, инвестиция қажет болады. Біз елде шикі немесе талшықты сатудың орнына мақтаны терең өңдеуді орнатудың жолын көріп отырмыз. Содан кейін саланың рентабельділігі де артады", - деді диқан Камиль Боев.

Жаңа сорттың артықшылықтары

Мақта жинауды аяқтау 15 қазанға жоспарланған. Орташа күтілетін өнімділік - 26-27 ц/га. жоғары сапалы тұқымдарды пайдаланатын шаруашылықтарда ол әлдеқайда жоғары, 40 ц/га дейін.

"Мақтаарал мақта шаруашылығы және бақша шаруашылығы тәжірибелік станциясы" ЖШС мақта селекциясы және тұқым шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі Сабир Махмаджановтың айтуынша, көптеген қазақстандық мақта өсірушілер шетелдік сортты мақта егеді. Қытай, түрік, өзбек тұқымдары әкелінеді. Олар әрдайым жергілікті жағдайларға сай келе бермейді, бірақ фермерлердің амалы жоқ - қазақстандық тұқым шаруашылықтары саланың тұқымға деген қажеттілігінің жартысынан азын қамтамасыз ете алады.

"Тұқымдар сапалы және біздің климатқа сәйкес болуы керек. Бірақ тұқым шаруашылығы жүйесі бұзылған, аудандастырылған сорттардың орналасуын бақылау да жоқ. Осы себепті Қытай тұқымымен егілген жүздеген гектар жердің пісіп жетілмеген жағдайлары болды", - деді Сабир Махмаджанов.

Бүгінгі таңда аудандардың 30%-ға жуығы өзбек сорттарымен, тағы үштен бірі қытай және түрік тұқымдарымен егіледі. қазақстандық сорттардың үлесіне жалпы көлемі 3 мың тоннаға 1,2 мың тонна тұқым келеді.

"10 жыл бұрын Түркістан облысында 20 тұқым шаруашылығы жұмыс істеген, ал қазір олардың 6-сы ғана қалды. Олар отандық селекционерлерден тек 7 тонна тұқым сатып алды. Бұл ғалымдар өсіретіннің оннан бір бөлігі", - деп жалғастырды ғалым.

Дегенмен, ауыл шаруашылығы ғылымы жаңа түрлерді шығарады. Мәселен, биыл ауданның бір бөлігіне «Мақтаарал-5027» сорты егілді. Ол зиянды жәндіктердің зақымдалуына сезімтал емес - мақта құртының және карадриннің. Ол сондай-ақ ауа-райының өзгеруіне төзімді.

Мира Жакибаева