Қазақстанның етті мал шаруашылығының дамуына не кедергі

Фото көзі: ElDala.kz

Қазақстанда ет өндірісін бірнеше есе ұлғайту келешегі барлығына түсінікті. Бұл әлеуетті іске асыруға 2010 жылы басталған ІҚМ еті бойынша экспорттық әлеуетті арттыру жобасы бағытталды. Бұл бағдарламаның "өнімдерінің" бірі бүгінде тігінен біріктірілген сиыр еті холдингі болып табылатын "Терра" компаниялар тобы болды. Оның құрамында асыл тұқымды репродуктор, екі бордақылау алаңы (Қостанай және Батыс Қазақстан облыстарында), сондай-ақ қазіргі заманғы сою цехы бар. Сондай-ақ өзінің қуатты жемшөп қоры бар. Кәсіпорын өндіріс көлемін ұлғайта алады, бірақ бұған сыртқы нарықтарға ет жеткізуді шектеу кедергі келтіреді. Сонымен қатар, шетелдік серіктестер (Қытай мен Ресей) енгізген тыйымдарға қазақстандық шектеулер қосылды – алдымен тірі мал экспортына толық тыйым салу, содан кейін квоталау, жарты жылға 60 мың бұқа.

Қазақстандық сиыр еті қандай сыртқы нарықтарда орнығуы мүмкін және осыған байланысты Қазақстанда ет бағасы өсе ме, ElDala.kz порталына "Терра" компаниялар тобының серіктесі Қайыржан Наурызғалиев айтып берді.

- Біздің негізгі бизнесіміз - бордақылау алаңдары, - деді Қайыржан Наурызғалиев (суретте). - Бізде екеуі бар, Қостанай облысында 20 мың басқа арналған "Терра" және Батыс Қазақстан облысында 5 мың басқа арналған "Ет индустриясы". Екі алаң да жұмыс істейді, 2023 жылы біз 35 мыңға жуық бас бордақыладық. Біздің негізгі сатылымдар Қазақстан ішінде жүріп жатыр. Өзбекстанға жылына 5,5-6 млрд теңгеге экспорт бар, бірақ әзірге тек ұшалар түрінде.

Бұқалар немесе ет

Қайыржан Наурызғалиев 2021 жылы ұшаны экспорттау үшін жеке сою цехының құрылысы Қазақстан енгізген тірі малды шетелге жеткізуге қойылған шектеулерге бейімделу үшін мәжбүрлі қадам болғанын атап өтті. Экономикалық тұрғыдан алғанда, кәсіпорынға тірі бордақыланған малды экспорттау тиімдірек, ол үшін сол Өзбекстан қазір ішкі сатып алушылар бергеннен шамамен 10% артық төлеуге дайын. Яғни, егер бүгінде Қазақстанда бордақыланған бұқашықтың тірі салмағын 1 кг үшін 2,7 доллардан сатуға болатын болса, онда шетелдік сатып алушылар 3 доллар беруге дайын.

Мәселе мынада, Қазақстанда тек ет құндылығы бар, оның бір малдан шығуы шамамен 54% құрайды. Қалған 46%-ға біз аз көңіл бөлеміз. Бірақ Өзбекстанда ішкі өнімдерге, теріге, мүйіздерге және тұяқтарға сұраныс бар. Онда бәрі қайта өңдеуді және сатуды біледі. Осының есебінен Қазақстанда бір бұқашықтан қосымша табыс (еттен басқа) - небәрі 60 доллар, ал Өзбекстанда - 150 доллар. Осы айырмашылықтың арқасында өзбектер тірі малға көбірек ұсынады.

- Біз Қытайдағы көрмеде болдық, онда ет өңдеушілермен кездестік, - деді Қайыржан Наурызғалиев. - Олардың айтуынша, олар ұшаны толық қайта өңдеу арқылы әр бұқадан қосымша 400 доллар табыс табады. Онда малдың асқазан-ішек жолдарының ішіндегісінен де пайда табады. Сондықтан Қытайға тірі мал жеткізу кезінде біз одан да көп табыс таба аламыз. Бірақ қазір шекара жабық, нақты сандарды келтіруге болмайды.

Қытайға көлем керек

Әзірге Қазақстан Қытай мен Ресейге ет те, тірі мал да жеткізе алмайды. Бұл елдер 2022 жылы аусылдың ҚР солтүстік және орталық өңірлерінде таралуына байланысты жағдай шиеленіскеннен кейін тыйым салды. Қазақстан Халықаралық Эпизоотиялық Бюроның вакцинациясыз аусылдан таза ел ретіндегі мәртебесін жоғалтты. Вакцинация 2023 жылы басталды және барлығы жақын арада Қытай мен Ресей нарықтары Қазақстаннан мал шаруашылығы өнімдеріне қайта ашылады деп үміттенеді. Бұл елдегі етті мал шаруашылығының дамуына жаңа серпін беруі тиіс. Оның ішінде мал басының өсуі.

- Жақында Қытай мен Австралияға жасаған сапарларымыздан кейін бізде бар және өзіміздің асығыс болмауымызға байланысты толық пайдаланбайтын етті мал шаруашылығының барлық әлеуетіне басқаша қарайсыз, - деп атап өтті Қайыржан Наурызғалиев. - Қараңызшы, 2022 жылы Қытай 2,5 миллион тонна сиыр етін импорттаған. Бұл көлемнің 90%-ы Латын Америкасы мен Австралиядан. Салыстыру үшін, Қазақстан қазір жылына 30-50 мың тонна экспортқа әлеуеті бар жылына 500 мың тонна сиыр етін өндіреді. Біз Қытай нарығында өз орнымызды таба аламыз. Республикалық ауқымдағы ветеринариялық мәселелер әлі шешілген жоқ, бірақ олардың Қытай үшін болуы да тосқауыл болып табылмайды. Қытай жеке сертификаттау арқылы ветеринарлық қауіпсіздіктің жоғары деңгейін растай алатын компанияларды өз нарығына кіргізуге дайын. Бірақ бұл жерде көлем қажет: қытайлықтар айына 5 мың тонна ет жеткізетін келісімшарттарды талқылай бастайды. Түсіну үшін, бұл біздің компанияның жылдық өндірісінің барлық көлемі. Яғни, Қытайда бір ғана келісімшарт алу үшін Қазақстанға "Терра" сияқты 12 компания қажет.

Бағалар өсе ме

Жылына 300 мың тонна сиыр етін импорттау қажеттілігі бар Ресей нарығында да осындай мүмкіндіктер бар. Сонымен қатар, "Россельхозбанктің" болжамы бойынша, алдағы 10 жылда Ресейдің сиыр етін импорттау қажеттілігі жылына 350 мың тоннаға дейін өседі. Осы көлемнің 150 мың тоннасын Беларуссия жабады, ал 200 мыңға деген қажеттілік ашық күйінде қалып отыр. Бұл қазақстандық өндірушілер үшін мүмкіндік.

- Біз ірі қара мал басын көбейтуіміз керек, бұл үшін Қазақстанда бәрі бар, - деді Қайыржан Наурызғалиев. - Жер бар, халықтың 40%-ы ауылдық жерлерде тұрады - жұмыс істейтін адам бар. Сонымен қатар, дәстүрлер бар, өйткені қазақтар ежелгі заманнан бері мал шаруашылығымен айналысады. Сонымен, әзірге бұл бизнестің төмен кірісі ғана дамуды тежейді. Біздің тарапымыздан экспортқа қажетсіз тыйымдар кірістілікті төмендетеді. Сондықтан Үкімет қажетсіз сауда кедергілерін жою арқылы саланы дамытуды ынталандыруы керек.

Қайыржан Наурызғалиев мал мен ет экспортын ашу кезінде Қазақстанның ішкі нарығында сиыр еті бағасының өсу тәуекелдерін көрмейді. Өйткені, жеткізілім өнімнің сапасын, жеткізілім көлемі мен тұрақтылығын қамтамасыз ете алатын кәсіпорындардан ғана мүмкін болады. ҚР АШМ деректеріне сәйкес, 2022 жылы еліміздің бордақылау алаңдарында барлығы 145 мың бұқа бордақыланған. Бұл тек 30 мың тонна ет. Осы мамандандырылған компаниялардың ішінен ең жақсы жағдайда тек үштен бірі ғана бәсекелестікте жеңіске жетіп, сыртқы нарықтарда өз орнын таба алады. Өйткені, ол жерде ештеңе бос емес, бәрі бос емес, бізді ешкім күтпейді. Экспорт туралы айтатын болсақ, бұл жылына 70 мың бас ғана. Бұл 15 мың тонна сиыр еті елдің жыл сайынғы өндірісінің тек 3% құрайды. Қалған 97%-да көптеген негізгі себептер бойынша экспорттық нарықтарға шығу мүмкіндігі жоқ.

Кедергісіз бизнес

Неліктен ІҚМ еті бойынша экспорттық әлеуетті арттыру жобасы мәлімделген нысаналы индикаторларға жете алмады (экспорт - 2020 жылы 180 мың тонна сиыр еті) деген сұраққа сарапшы осы саладағы мемлекеттік саясаттың сәйкессіздігіне назар аударады. Бағдарлама қаржыландырылмады, бастапқыда оған енгізілген қолдау құралдары алынып тасталды, нәтижесінде экспорттық шектеулер енгізілді. Мұның бәрі кәсіпорындардың бизнес-жоспарларын жүзеге асыруға кедергі келтірді.

Мұның бәрі Батыс Қазақстан облысындағы "Ет индустриясы" ЖШС мысалында айқын көрінеді - 2019 жылы құрылыс процесінде субсидиялау қағидаларына кезекті нашарлататын өзгерістер шықты. Ал 2020 жылдың басында, компания Өзбекстанға алғашқы мал көліктерін жібермек болған кезде, экспортқа толық тыйым салынды.

- Егер мұндай ақпарат инвестициялау туралы шешім қабылданған сәтте белгілі болса, онда құрылыс туралы шешім біржақты теріс болып кетер еді, - деп атап өтті Қайыржан Наурызғалиев. - Барлық мемлекеттік қолдаудан біз тек инвестициялық субсидиялар алдық. Алайда, алғаннан кейін дереу тексерулер, жауап алулар, соттар басталды және ақыры 2023 жылдың тамызында оларды заңсыз шығарылғандар ретінде "қайтарып алды". Берер алдында біздің құжаттар пакеті үш рет тексерілді! БҚО-дағы 15 бордақылау алаңының ішінен жалғыз нақты жұмыс істегені банкроттық шегіне қойылды.

Бірақ бұған қарамастан, компания аяғына тұрды, бұл сонымен қатар мал шаруашылығы саласының әлеуетін көрсетеді - дұрыс құрылған ет бизнесі мемлекеттік қолдаусыз да жұмыс істей алады.

Тақырып бойынша оқу: Ауыл шаруашылығы министрлігі бұқашықтар мен қошқарларды әкетуге квоталарды белгіледі

- Әрине, осы нарықта жаңа ойыншылардың пайда болуын ынталандыру үшін мемлекеттің қатысуы қажет, - деп түйіндеді Қайыржан Наурызғалиев. - 90-жылдардың басында Қазақстанда ІҚМ саны 10 млн-ға жуық басты құрады. Ол одақтас республикаларға 300 мың тонна сиыр етін жеткізді (экспорттады), біз бұл көрсеткішке әлі оралған жоқпыз. Сондықтан даму бағдарламасы қажет. Бірақ бұл бизнес нақты ұзақ мерзімді жоспарлар құра алатындай және мемлекеттің көзқарастарындағы, соның ішінде сауда саясатындағы кенеттен өзгерістерден қорықпайтындай дәйекті болуы керек. Ал сиыр етінің экспорттық әлеуеті туралы шешім қабылдау уақыты келді. Немесе ол бар және оны жүзеге асыруды бастау керек. Немесе оның жоқ екенін мойындап, бұл терминді ұмыту керек.

Сергей Буянов