Қазақстанда бидайдың өзіндік құны қандай болады?

Фото көзі: ElDala.kz

Бидайдың нақты құнын бағалау нарық үшін өте маңызды. Бұл көрсеткіш бизнес инвестицияларды және олардың өтелу мерзімін дұрыс есептей алуы үшін қажет, осылайша астық өңдеушілер отандық шикізатқа деген қажеттіліктерін болжай алады, ал материалдық ресурстарды жеткізушілер фермерлердің өз өнімдерін сатып алу қабілетін есептей алады. Алайда, бұл санды ешкім атай алмайды. Егер ол пайда болса, онда ол барлық жағынан даулар мен келіспеушіліктер тудырады. Нәтижесінде қазақстандық бидайдың нақты құны ешкімге белгісіз.

Неліктен бұлай болып жатыр, оны бірге анықтайық.

Бейне форматындағы толық шолуды біздің youtube арнамыздан көріңіз:

"Өзгермелі" құны

Бидай - Қазақстандағы негізгі дақыл. Ол егістік алқаптарының көп бөлігін -  елдегі 23 млн гектар егістік алқаптың 13 млн гектарын алып жатыр. Өсіру жағдайлары аймақтан аймаққа, топырақтың құнарлылығына және вегетациялық кезеңдегі жауын-шашын деңгейіне байланысты өте ерекшеленеді. Осыған байланысты алынған астықтың құны да айтарлықтай ерекшеленеді.

Яғни, егер гектарға салыстырмалы инвестициялар кезінде Қостанай облысының оңтүстігіндегі фермер топырақтың құнарлылығының төмендігі мен жауын-шашынның аздығына байланысты гектардан 10 ц өнім жинаса, ал сол облыстың солтүстігіндегі фермер ең жақсы жағдайлардың арқасында гектардан 20 ц алса, онда олардың астық құны екі есе өзгереді.

Шындығында, аймақтарға байланысты айырмашылық одан да үлкен. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысында қара топырақта фермер үшін гектардан 30 ц-ден жоғары өнім норма болып табылады, ал Қарағандыда көпшілігі гектардан 7 ц-ге қанағаттанады.

Бірақ тіпті бір ауданда, бірдей жағдайлары бар көрші шаруашылықтарда да өнімділік өте әртүрлі болуы мүмкін. Мұның бәрі қолданылатын агротехнологияларға қатысты.

Демек, бүкіл ел үшін өзіндік құнның бірыңғай деңгейін белгілеу мүмкін еместігі. Оның орнына фермерлер 1 гектарға инвестиция салуға бағытталған.

Бұл жағдайда істің екі тәсілі соқтығысады:

Біріншісі - фермер минималды өнімділікке сүйене отырып, өндіріске ең аз мөлшерде инвестиция салған кезде.

Екіншісі - фермер, керісінше, көктемде еріген су беретін топырақтағы ылғалды жинау, сақтау және тиімді пайдалану үшін ойластырылған кешенді агротехнологияны қолданған кезде. Бұл жағдайда инвестиция жоғары болуы керек, бірақ егінде "минималды" технологияны жақтаушыдан әлдеқайда жоғары болады.

Үш таңдау

Бірінші жолмен фермерде технологияға жыл сайынғы инвестиция үшін не білімі, не айналым қаражаты жетіспейтін шаруашылықтар жүреді. Бұл жағдайда өндірістің табысы минималды болады. Ағымдағы аграрлық маусымға (2024 жыл) аграрийлер 1 гектарға 50 600 теңге көлемінде шығыстарды есептейді. Бұл ең аз. Есептеулер келесідей:

1) барлық маусымға арналған отын - 24 мың теңге (көктемде ылғалды жабу, себу, химиялық өңдеу, жинау, күзгі өңдеу), жалпы шығыны 80 литр.

2) тұқымдар - 15 600 теңге (себу нормасы гектарына 120 кг және тонна құны 130 мың теңге);

3) механизатордың жалақысы 6 мың теңге (1000 теңге ылғалды жабу, 1000 теңге себу, 500 теңге химиялық өңдеу, 3000 теңге жинау, 500 теңге күзгі өңдеу).

4) агрохимия 5 мың теңге (тұқым уыттаушы, гербицидтер).

Бұл жағдайда қолайлы ауа-райында гектардан 10 ц алуға болады. Алайда, қолайсыз жағдайлар (құрғақшылық, зиянкестер, аурулар) болған жағдайда, мұндай дақылдар іс жүзінде қорғансыз болады және шығындар егіннің жартысына дейін жетуі мүмкін. Яғни, фермер гектардан 5-6 ц жинайды және оның бір тонна бидайының құны 100 мың теңгеге дейін өседі. Тек нөлге кетпеу үшін фермерге астықтың тоннасын 100 мың теңгеден төмен емес сату қажет болады.

Егер тыңайтқыштарға, қосымша өңдеуге (инсектицидтер, фунгицидтер) аз қаражат қосатын болсақ, онда осы маусымда фермерлер гектарына 70 мың теңге инвестиция салады деп күтеді. Бұл схеманы шартты түрде оңтайлы деп атауға болады.

Қолайлы жағдайда гектардан 13 ц, қолайсыз жағдайда гектардан 9-10 ц өнім алуға болады. Егер фермер өз өнімін тоннасын 100 мың теңгеге сата алса, ол әр гектардан 20-дан 60 мың теңгеге дейін пайда алады.

Егер максимумға баратын болсақ, онда мұнда гектарға салынған инвестициялар сомасы қосымша химикаттандыруға жұмсалатын шығыстардың өсуін, қосымша дала жұмыстарына арналған отынға жұмсалатын шығыстардың ұлғаюын (жұқарту, химшөптеу, күйзеліске қарсы препараттар және т.б.), егу нормасы неғұрлым жоғары қымбат тұқымдарды, еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығыстардың ұлғаюын ескере отырып, гектарына 100 мың теңгеге дейін өседі. Сондай-ақ, егістіктердің бір бөлігін бу астында қалдырып, шамамен гектарын 25 мың теңгеге тыңайтқыштармен "қуаттау" қажет.

"Қымбат" технологияның артықшылығы мынада: қолайсыз жағдайлар болған жағдайда да дақылдар күйзеліске төзімді, ал фермер орташа деңгейден жоғары өнім алады, шамамен гектардан 20 ц. Егер ауа-райы қолайлы болса, гектардан 30 ц және одан жоғары күтуге болады. Мұндай шаруашылықта бір тонна бидайдың құны 100 мың теңге болса, рентабельділік 100% және одан жоғары болады.

Бәрі бағаға байланысты

Көріп отырғанымыздай, фермер жұмысының түпкілікті экономикалық нәтижесі тек гектарға салынатын салымдарға ғана емес, астық бағасына да байланысты. Сондықтан биылғы жылы қолданатын технологияны таңдағанда, фермерлер айналым қаражатының болуына ғана емес, биылғы маусымда қандай ауа-райы күтетініне және бидай бағасының болжамына да сүйенеді.

Ауа-райына келетін болсақ, әзірге болжамы қолайлы. Өйткені, күз жаңбырлы, ал қыс қарға толы болды. Бұл көктемде жақсы ылғалдандыруды кепіл етеді. Бұл жағдайда қайтарым жақсы болады және инвестицияланған қаражатты қайтаруға болады деп есептеп, технологияға көбірек инвестиция салудың мағынасы бар.

Бидай бағасына келетін болсақ, болжамдар онша оптимистік емес. Өйткені, соңғы жылдары Қазақстанның ішкі нарығына Ресей астығының үлкен көлемі қысым жасауда. Оның өзіндік құны бірқатар себептерге байланысты қазақстандық астықтан әлдеқайда төмен. Олардың бірі - жоғары өнімділік. Ресейде ол орташа есеппен гектардан 30 ц деңгейінде. Бұл ресейлік астықтың төмен құнын қамтамасыз етеді және бағаларға қысым жасай отырып, біздің нарыққа ағуға мүмкіндік береді. Бұл қысым осы маусымда да сақталады.

Сарапшылар бұл жағдайдан шығудың жолын қазақстандық фермерлердің де өзіндік құнын азайту бойынша жұмыс жасауынан көреді. Бұған тек агротехнологияға инвестиция салу арқылы қол жеткізуге болады. Минималды шығындар мен минималды өнімділік стратегиясы енді жұмыс істемейді: төмен бағалар мен төмен өнімділігі бар шаруашылықтардың пайда туралы айтпай-ақ нөлге жетуіне жол бермейді.

Сергей Буянов