Суару кезінде суды қалай 30% үнемдеуге болады?

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің ақпараты бойынша, 2023 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарын 23,4 млн гектар жерге орналастыру жоспарлануда, бұл өткен жылдан 68,6 мың гектарға артық. Бұл ретте дәнді дақылдардың, оның ішінде күріш, күнбағыс, көкөніс және бақша дақылдарының, картоп пен қант қызылшасы дақылдарын ұлғайту туралы шешім қабылданды. Бірақ егін алу үшін жоспарлау аз. Фермерлерді дизель отынымен, тұқыммен және тыңайтқышпен қамтамасыз етуге күш салып қана қоймай, сондай-ақ бұл егістіктерде су бола ма, құрғақшылық жиі кездесетін елдің оңтүстік аймақтарында қант қызылшасын, астық жүгерісін және күрішті өсіруге жеткілікті ме деген сұрақтар жайлы ойлану қажет. Алайда, соңғы жылдары солтүстік облыстардың фермерлері ылғалдың жетіспеушілігімен бетпе-бет келді.

Сумен қамтамасыз ету проблемасы Қазақстанның ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерін ғана емес, ғалымдарды да толғандырады. Атап айтқанда, Қазақ Су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері бұл мәселені ұзақ уақыт бойы шешіп келеді. Бүгінгі күні олар қандай қорытынды жасайды, құрғақ қалдық алмау үшін не істеу керек? Бұл туралы ElDala.kz порталына «ҚазСШҒЗИ» ЖШС ғылыми-зерттеу жұмысы жөніндегі директоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Нұрлан Балғабаев айтып берді.

- Қазіргі уақытта ҚазСШҒЗИ ғылыми жұмысының басым бағыттары жаңа суару алаңдарын іске қосу, қолданыстағы суару жүйелерін қайта құру және жаңғырту кезінде суарудың технологиялары мен техникалық құралдарын әзірлеу болып табылады, - деді Нұрлан Балғабаев (басты суретте). - Жақында біздің институт базасында су ресурстарын басқаруды автоматтандыру мәселелері бойынша техникалық кеңес өтті. Оған «Rubicon» (Австралия), GWF (Германия), «GST EURASIA», «HST Systemtechnik» компанияларының өкілдері қатысты. Мамандар Қазақстанның су саласын цифрландыруды дамыту жолдарын талқылады. Сумен қамтамасыз ету саласына заманауи ақпараттық технологияларды жаппай енгізу су ресурстарын басқару сапасын арттыруға және «су көзі - су тұтынушы» тізбегінің барлық буындары арасындағы қатынастарды жеңілдетуге көмектеседі. ҚазСШҒЗИ үшін елдің су саласын цифрландырудың бірыңғай операторының рөлі айқындалды.

- Бүгінгі таңда суару үшін су тапшылығына қай аймақтар көбірек ұшырайды? 

- Су ресурстарының тапшылығы Қазақстанның оңтүстік, батыс және орталық аудандарына ғана емес, Орталық Азияның бүкіл аумағына тән. Мәселе тек жергілікті ағындардың ғана емес, олардың трансшекаралық түсімдерінің де қысқаруына байланысты өте өзекті. Сондықтан оңтүстік өңірлерде жазғы вегетациялық кезеңде қарқынды егіншілік аймағында ауыл шаруашылығы дақылдарын суару үшін су тапшылығы жүйелі түрде сезіледі.

Солтүстік аймақта жыл сайын, керісінше, су басу мен су тасқыны түріндегі еріген сулардың теріс әсеріне қарсы күрес жүреді. Жыл сайын зиянды болдырмау үшін үлкен қаражат жұмсалады. Су тасқыны - бұл табиғи процесс, оның теріс әсерін реттеу және азайту үшін өзен арналарын тазарту шараларын үнемі жүргізу керек, өзен аймағының тығыз қоныстанбауын қамтамасыз ету керек, жоғары сулардың белгілерін ескере отырып, құрылысты жоспарлау керек.

Көктемгі ағынды уақытша ұстап қалу мақсатында тасқын су жолындағы жинақтағыштардың құрылысы оны экономикада одан әрі пайдалана отырып, маңызды мәнге ие.

- Фермерлердің мол суаруды қажет етпейтін басқа дақылдардың пайдасына ылғал сүйгіш дақылдарды өсіруден бас тарту туралы ұсыныстарына қалай қарайсыз?

 - Әрине, қант қызылшасы мен картоп сияқты стратегиялық маңызды дақылдарды ауыспалы егістен алып тастауға болмайды. Бұл көпжылдық шөптер сияқты жем-шөп дақылдарына да қатысты. Су ресурстарының өткір тапшылығы кезінде ылғал сүйгіштігі аз, бірақ кем емес тиімді дақылдарға ауыса отырып, коммерциялық дақылдардың алқаптарын қысқарту қажет.

Тақырып бойынша оқу: Фермерлер суармалы су тарифтерін көтеруді сұрайды

Сондай-ақ, қазіргі заманғы суару жүйелеріне - тамшылатқышқа, жаңбырлатқышқа көшу шешім болуы мүмкін. Әрине, бұл - өте күрделі технология (ауыспалы егістен, суару режимінен, дұрыс таңдалған жаңбырлатқыштармен немесе тамшылатып суару жүйелерімен, суару технологиясымен желіні гидравликалық есептеуден бастап). Оған қоса қымбат. Алайда мемлекет бұл технологияларды инвестициялық субсидиялар енгізу арқылы қолдайды. Егер фермер кем дегенде 40 жылға созылатын жоғары сапалы суару техникасын таңдаса, онда ол 2-3 жыл ішінде шығындарды өтейді.

- Егер Қазақстанда тамшылатып және жаңбырлатып суару жүйелерінің өзіндік өндірісі жолға қойылса, бұл шаруа қожалықтарын сумен қамтамасыз етуге қалай әсер етеді?

- Шаруа қожалықтарын сумен қамтамасыз ету артатыны сөзсіз, өйткені су үнемдеу технологияларын енгізу тек суармалы алқапта суды 30%-ға үнемдеу әкеледі. Ал тамшылатып суару жүйелерін де, жаңбырлатқыш машиналарды да отандық өндіру көлік логистикасы есебінен осы жабдықтың құнын төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл еліміздің егістіктерінде су үнемдейтін суару технологияларын енгізу көлемінің ұлғаюына айтарлықтай әсер етеді.

- Өткен қыс пен осы көктем фермерлерге алдағы вегетациялық кезеңде су жеткілікті болады деген үміт береді. Дегенмен, әзірге ылғалды үнемдеуге тура келеді. Суды үнемдеудің ең тиімді жолдары туралы айтып берсеңіз.

- Қазір бізде судың негізгі шығыны екі жағдайда болады. Бұл су көзінен егістікке дейін және тікелей егістіктің өзінде суды жеткізу кезінде. Егер бірінші жағдайда іс жүзінде бәрі мемлекеттік қызметтерге (Қазсушар және басқалар) байланысты болса, екінші жағдайда (далада) ылғалды үнемдеуге барлық мүмкіндіктер бар. Мысалы, жер үсті суарудың ойық әдісін қолданған кезде өрістің пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК) 0,6-ға тең, ал оны суды үнемдейтін суару технологиясымен тамшылатып суару немесе жаңбырлату жүйесімен ауыстыру  кезінде өрістің орташа ПӘК мәні 0,9-ға тең болады. Міне, Сізге 30% су үнемдеу.

Тақырып бойынша оқу: Valley Қазақстанда зауыт салу туралы келіссөздерді жалғастырады

Сондай-ақ, бораздалап сурау әдісінде басты шарт - әр бораздаға бірдей мөлшерде су түсуі. Бұл суарудың дискретті тәсілін немесе суару процесін аз механикаландыру құралдарын (боразда бастиектері, қалқандар, сифондар және т.б.) қолдану арқылы мүмкін болады. Сонда ғана біз 0,6-ға тең ПӘК-ке қол жеткізе аламыз, ал онсыз ПӘК 0,4-0,45-тен аспайды. Мұнда суды 15% үнемдеу анық көрінеді.

Далаға су жеткізу кезінде автоматтандыру мен цифрландыруды қолдану өте маңызды. Суды есепке алудың сенімді құралдарын қолдану да маңызды. Алайда, іс жүзінде барлық шарттар біз қалағандай кең сақталмайды.

Людмила Мельник