Тұқымның тоннасына 25 мың доллар: көпжылдық бидай немен қызықты

Көпжылдық бидай - көптеген фермерлердің арманы. Өйткені, бұл өте тартымды: бір рет егіп, содан кейін бірнеше жыл қатарынан тек пайда алу. Мұндай әзірлемелерді қазір ғалымдар, соның ішінде біздің елімізде де жүргізуде. ElDala.kz порталына осы келешекті бағыт туралы қазақстандық селекционер Алексей Моргунов айтып берді.

- Бұл өте керемет - оны егіп, содан кейін жинау ғана қалады, - деп атап өтті Алексей Моргунов. - Әрине, мәдени бидай бір жылдық өсімдік. Оған көпжылдық қасиеттерін беру үшін оны жабайы түрімен будандастыру керек. Бұл жағдайда - шөпке шабылатын дәнді шөп болып табылатын көкшіл сұр бидайықпен. Бұл қазірдің өзінде көпжылдық дақыл. Селекционерлер осы екі геномды біріктіргенде, аралық бидай тәрізді дақыл алынады. Оның жабайы бидайықтың белгілері бар - жіңішке ұзын масағы және көпжылдығы.

Бейне форматындағы толық сұхбатты біздің youtube арнамыздан көріңіз:

Алексей Моргунов Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы институтымен бірлесіп Алматының маңында көпжылдық бидай өсіру бойынша тәжірибе жүргізуде. Ғалым көпжылдық бидайды шығарудағы алғашқы тәжірибелер Ресейде ХХ ғасырдың 30-жылдарында академик Цициннің басшылығымен жүргізілгенін атап өтті. Алайда, қазір бұл бағытты американдықтар дамытуда, олар өз жетістіктерін басқа елдердің әріптестерімен бөлісуге қуанышты.

Сондықтан Алексей Моргунов АҚШ-тан тұқым әкеліп, 2022 жылы бір егістік егіп, 2023 жылы алғашқы егін жинады (гектардан 10 ц). Ал биылғы 2024 жылы осы егістіктен екінші өнім алынды (гектардан 20 ц). Енді бидай үшінші жылға кетті - келесі маусымда да 2022 жылы егілген осы егістіктен өнім күтілуде.

- Біз тұқымдарды Канзастағы (АҚШ) жер институтынан алдық, - деді Алексей Моргунов. - Бұл әртүрлі көпжылдық азық-түлік дақылдарын шығарумен айналысатын жеке меншік институт. Олар топыраққа 3 метр тереңдікке енетін өте күшті тамыр жүйесімен ерекшеленетін көпжылдық бидайдың Kernza сұрыпын өсірді. Бұл ретте дәннің мөлшері дәстүрліге қарағанда 50 пайызға аз. Сондықтан көпжылдық бидай ұны қазір қарапайым ұнға қосымша ретінде қолданылады.

Қазақстандық ғалымдар жүргізіп жатқан тәжірибелердің мақсаты - бұл бидайдың шын мәнінде көпжылдық екендігіне көз жеткізу және кем дегенде үш жыл қатарынан егін жинауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, өсіру технологиясының өзі де пысықталуда - атап айтқанда, себу нормасы маңызды. Қазіргі американдық тұқымдар өте қымбат, тоннасына 25 мың долларға дейін. Бірақ сонымен бірге егу нормасы дәстүрлі бидайға қарағанда әр гектарға шамамен 12-13 кг-нан 10 есе төмен болуы мүмкін.

Сондай-ақ, осы астықтан алынған ұнның пісіру қасиеттерін зерттеу керек. Әзірге Қазақстанда мұндай зерттеулер жүргізілген жоқ, өйткені астық өңдеу үшін әлі де аз, оны әзірге егіс материалын кеңейтуге қалдырады.

- Астық өте ұсақ, - деп атап өтті Алексей Моргунов. - Егер қарапайым бидайда 1000 дән салмағы 35 грамм болса, онда бұл бидайда шамамен 20 грамм. Семген дән. Бұл тұқымның толысуы үшін қоректік заттар жеткіліксіз болғанын білдіреді. Сондықтан біздің міндетіміз - өсімдіктерді қоректендірудің дұрыс технологиясын пысықтау. Бірақ қазір біз бидайдың ақуыз мөлшері 20%, желімшесі 30% екенін көріп отырмыз.

Әсіресе селекционерлер осындай маңызды мәселені атап көрсетеді: көпжылдық бидайды өсіру дәстүрліге қарағанда әлдеқайда экологиялық таза. Өйткені, топырақты өңдеу неғұрлым аз болса, атмосфераға көмірқышқыл газының шығарындылары соғұрлым аз болады.

- Әрине, көпжылдық бидай сияқты дақыл жаппай болмайды, - деп атап өтті Алексей Моргунов. - Бірақ оның экологиялық таза азық-түлік өнімдерін өндіру үшін шикізат ретінде өз орнын алуға мүмкіндігі бар деп есептейміз. Бұл Батыста өте өзекті тақырып, онда халықтың көп бөлігі осындай мәселелерге назар аударады. Сондықтан сол органикалық өнімдермен бірге азық-түлікке деген сұраныс әбден мүмкін.

Алексей Моргунов әлемнің түкпір-түкпіріндегі ғалым-селекционерлер қазір көпжылдық бұршақ және майлы дақылдарды құру бойынша жұмыстар жүргізіп жатқанын айтты. Ал Қытайда көпжылдық күріш шығарылды.

Айтпақшы, органикалық фермерлер үшін көпжылдық бидайды өсіру қызықты болуы мүмкін, өйткені қазір әзірленіп жатқан технологиялар бидайды топырақта азот сақтайтын рөл атқаратын көпжылдық бұршақ дақылдарымен (мысалы, жоңышқа) біріктірілген жолақтармен себуді қамтиды. Бұл минералды тыңайтқыштарды пайдаланудан бас тартуға және көпжылдық бидайға одан да экологиялық таза болуға мүмкіндік береді.

Келесі жылы Қостанай облысында көпжылдық бидай өсіру бойынша тәжірибелер басталатын болады.

Сергей Буянов