АӨК дамуының көрінісін бұрмалау кімге тиімді

Өткен аптада сенатор Ольга Булавкина ҚР Үкіметі мен Жоғары аудиторлық палатаның 2024 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерінде Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің дамуына наразылығын білдірді. Сонымен қатар, оның сөзінде ел фермерлерінің кәсіби қауымдастығының наразылығын тудырған сандар мен бағалаулар айтылды.

ElDala.kz редакциясына әр саладағы лоббистердің әңгімелерін қайталамай, күн сайын нақты жұмыс істеп, нақты жағдайдан хабардар шаруалар дайындаған ұжымдық хат келіп түсті:

«Сенатор Ольга Булавкинаның 2024 жылдың қорытындысы бойынша саланы дамыту қорытындылары туралы сөзін үлкен наразылықпен тыңдадық.

Мемлекеттік бағдарламалар жоспарларының орындалуына, қанша және не игергеніне түсініктеме бермейміз. Көптеген фермерлер түбегейлі келіспейтін нәрсе туралы сөйлесейік. Мұндай жиындарда АӨК тақырыбында сөз сөйлеу сала өкілдеріне емес, ауыл шаруашылығындағы тәжірибесі олардың ауылда туылғанына немесе аудан әкімдігінде жұмыс істегеніне байланысты кездейсоқ адамдарға берілетіні ұят.

2024 жылғы рекордтық өнім - тұрақты мемлекеттік қолдаудың салдары

2024 жылдан бастап АӨК дамуға айтарлықтай, бұрын-соңды болмаған серпін алғанынан бастайық. Біз мұндай несиелік ресурстарды ешқашан көрген емеспіз. Үкімет ақыры фермерлерді тыңдап, олардың қажеттіліктерін шешуге тырысып, саланы сыртқы факторлардан қорғайды.

Тіпті шағын шаруалар да минералды тыңайтқыштарды қолданып, заманауи техника алып, сапалы тұқым сатып алады деп армандайтын да емеспіз.

Нәтижесінде 2024 жылғы рекордтық өнім. Біз бұрын-соңды болмаған өнім алдық және оны сақтай алдық. Егіннің көп бөлігінің 4-5 сыныпты бидай болуына әкелген астықтың жоғары ылғалдылығы туралы сенатор не айтты? Ол 2024 жылды 2023 жылмен шатастыруы мүмкін. Өйткені нарықта 4-5 сыныпты дәнді дақылдар кездеспейді және Қытайдан сұраныстың артуына байланысты олардың бағасы 3-сыныпқа тең дерлік. Төмен сапалы астықпен элеваторлардың қандай толықтығы туралы айтылады? Сатып алушылар бұл астықты нарықта таба алмайды!

Тыңайтқыштарды қолдану туралы бөлек айтайық. Сенаторға ғылыми норманың 44%-ын енгізу жеткіліксіз бе? Ол норманың тек 10%-ы енгізілген соңғы 5-10 жылдағы деректерді көрсін! Тек соңғы екі маусымда Үкіметтің қолдауымен «Кең дала» бағдарламасы және субсидиялаудың жаңа тәсілдері арқылы минералды тыңайтқыштарды қолдану деңгейі бірнеше есеге артып, 2024 жылы 1,2 млн тоннадан астам көлемге жетті. Бұрын фермерлердің тыңайтқыш сатып алу мүмкіндігі болмады.

Бұл да 2024 жылғы жоғары өнімділік факторларының бірі.

Арзан астық - фермерлердің банкроттыққа апаратын жолы

Енді оның ұн тартқыштардым «қорғауда» сөйлеуіне тоқталайық. Құрметті сенатор, ал сіз бір гектар бидайға өнімділігі орта есеппен 1,3 тонна болған кезде салынған инвестиция 100 мың теңге екенін білесіз бе? Бір тонна бидай үшін 50 мың теңге фермер үшін әділ баға деп ойлайсыз ба? Бұл шығынға ұшыраған жұмыс және бүкіл астық саласының банкроттыққа тікелей жолы! Не үшін? Фермердің жұмысынан қаймақ алғысы келетін бірнеше жеке ұн тартатын компаниялардың өркендеуі үшін астықты төмен бағамен сату керек пе?

Егістіктен шықпай, кір мен шаңда фермерлер жұмыс істеп, ұн тартушыларға құрғақ және пайдалануға дайын астық әкелінеді.

Сонымен қатар, өткен жылдың күзінде жоғарыда аталған рекордтық егіннің аясында бидай бағасы апатты түрде төмендеді - біздің астық өңдеушілер ұн бағасын төмендетті ме? Немесе нанның бағасы төмендеген шығар? Жоқ. Қолынан келгендердің бәрі жағдайды пайдаланып, фермерлерді қарыздарымен қалдырып, өздерінің табысын көбейтті.

2022 жылдың жазында бидай 160-180 мың теңгеден сатып алынғанын және әрі қарай жұмыс істегенін еске түсіруге болады. Ал енді, көріп отырсыздар, олар үшін тоннасына 100 мың теңге қымбат және бидайды алыс нарықтарға тасымалдауға субсидиялардың күшін жоюды талап етеді...

Егер Үкіметтің көліктік субсидия түріндегі қолдауы болмаса, 3-5 млн тонна артық нарықты сындырады деп ойламадыңыз ба? Дәл сол кезде біз қоймаларда шіріген астықты көрер едік, ал ең қауіптісі фермерлердің банкроттығын көрер едік. Ұн саласы барлық астықты өңдей алмас еді, өйткені олардың оны сатуға мүмкіндігі жоқ, өйткені ұн нарығы қаныққан. Ал біздің фермерлер көліктік субсидиялардың арқасында астық бағасын астық өндірісін кем дегенде қандай да бір табыстылықпен қамтамасыз ететін деңгейде қолдай отырып, Африка, Оңтүстік-Шығыс Азия және Парсы шығанағы елдерінің бұрын қол жетімсіз нарықтарына кіре алды.

Бұл үшін Үкіметке мың алғыс.

Статистиканың бұрмалануына кім кінәлі?

Қосып жазылған мәлімет туралы бөлек айтайық. Біз әрдайым, қанша ауыл шаруашылығы министрі есімізде жоқ, ауыл шаруашылығы жануарларының мал басына, сүт өндірісінің көлеміне және басқа да ауыл шаруашылығы өнімдеріне қатысты қосып жазылған ақпарат туралы мәлімдедік. Бірақ қазір ғана бізді тыңдап, салада тексеріс жүргізді. Естеріңізге сала кетейік, бұған ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында ҚР-ның нақты саны статистикада көрсетілгеннен 2 млн басқа төмен екендігіне назар аударған болатын.

Премьер-министрге, вице-премьерге және ауыл шаруашылығы министріне қосып жазылған мәліметті мойындаудан және олар туралы Мемлекет басшысына мәлімдеуден қорықпағаныңыз үшін алғыс айтамыз.

Сүтпен бірдей - бізде статистикада көрсетілген 6 млн тонна сүт ешқашан өндірілмеген. Егер олар іс жүзінде болмаса, қайта өңдеуге бара алмайтыны анық. Бұл фактіні салаға қатысты сын ретінде қалай айтуға болады?

Айтпақшы, бұрмалаулардың қайдан шыққаны туралы – Ауыл шаруашылығы министрлігі кінәлі емес, жыл өткен сайын сүт өнімділігінің жоғарылаған көлемін «сызып», оны жеке қосалқы шаруашылықтарға жатқызып, әдемі есептерді қуып келе жатқан жергілікті әкімдіктердің кінәсі. Сіз, Ольга Булавкина, еңбек жолыңыздың көп бөлігін аудан әкімдігінде жұмыс істегеніңізді ескерсек, мұны білмейсіз бе?

Сонымен қатар, фермалардағы сүттің өнеркәсіптік өндірісі ашық және статистикалық есепке алу оңай. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің бастамасымен елімізде сүт фермаларын салуды қаржыландыру бағдарламасына 40-тан астам ТСФ іске қосылды, қайта өңдеу көлемінің өсуі бірден байқалады.

Айта кету керек, ауылшаруашылық кәсіпорындарында сүт өнімділігі де, сүт сапасы да, экономикалық тиімділігі де жоғары. Ауылшаруашылық кәсіпорындарында тиімділіктің өсуіне ықпал ететін негізгі факторлар - жақсартылған генетика, сапалы жем және жануарларды ұстаудың заманауи шарттары. Мәселен, 2024 жылдың қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында сүт өндірісінің өсуі 14,6%-ды құрады, ал ШҚ (ФШ) және ЖҚШ-да – шамамен 2%-ды құрады.

Қазір сапа мен көлемді қамтамасыз ететін шаруашылықтарды қолдау маңызды. Біз фермаларды ірілендірудің және заманауи технологияларды енгізудің әлеуетін көріп отырмыз.

Саланы орнықты дамыту үшін табысты тәжірибелерді кеңейту шаруашылықтарды ірілендіруді ынталандыру және нәтижеге бағдарланған өндірушілерді — көлемде де, өндірілетін өнім ретінде де қолдау қажет.

Оның үстіне сүт саласының бүгінгі жай-күйін айтар болсақ, бұл жерде де депутат сүт импортының өсімін сөз еткенде немқұрайлылық танытып отыр. Іс жүзінде импорт 2024 жылдың соңына қарай, керісінше, 18%-ға төмендеді: 831 мың тоннадан 675 мың тоннаға дейін. Сонымен қатар, сүт өнімдерін ішкі тұтынудағы импорт үлесі де (2%-ға) азайды.

Импорттық суррогат отандық өндірісті ығыстырады

Одан әрі депутат біздің майдың өзіндік құны импорттық майдан айтарлықтай жоғары екенін айтады. Импорттық майдың өзіндік құны 1800-2300 теңгені құрайтыны туралы бұл ақпарат қайдан шыққаны белгісіз. Бұл суррогат туралы болуы мүмкін, бірақ май туралы емес.

1 кг сары май өндіру үшін 22,5 литр сүт қажет, мұндай арзан өнім үшін шикізатты сатып алу құны 80 теңгені құрауы тиіс. Бұл өте күмәнді. Егер мұнда қалған өндірістік шығындарды (жалақы, энергия және т.б.) қосылса, онда бұл көрсеткіш екі есе төмен болады. Мұндай бағамен табиғи шикізатты сатып алу мүмкін емес.

Сондықтан импортталатын сүт өнімдерінің - сол майдың, қалған желінің сапасына қатысты айқын сұрақ туындайды. Біз халыққа қандай сүт өнімдерін ұсынамыз? Елдегі ешбір орган импортталған сүт өнімдерін тексермейді, нәтижесінде дүкен сөрелерінде біз күмәнді сапалы өнімдердің ағынын байқаймыз.

Жалпы алғанда, мәселе өзіндік құны емес, дүкен сөрелеріндегі түпкілікті құны болуы керек, міне, біздің ойымызша, осыған депутаттың назарын аудару керек.

Мысал келтірейік.

Зауыттан бір бөтелке сүттің сату бағасы - 238 теңге, ал сауда желілерінде ол 490 теңгеден тұрады. Яғни, бағаның көтерілуі 100%-дан асады.  Бұл аласапыранның нәтижесі - біз өндірушілер сүт өнімдерінің бағасының өсуіне қатысты әділетсіз сөгіс аламыз.

Бұл қазақстандық сауда желілерінің отандық тауарларды сатуға алудан бас тартуына немесе өңдеушілерге ынтымақтастықтың көрінеу қолайсыз жағдайларын қоюға әкеп соғады.

Сонымен қатар, шетелдік өндірушілер, әсіресе Ресей Федерациясынан, сауда желілерінде басым орынға ие және өздерін жайлы сезінеді. Жағдай сонымен қатар шикі сүтті тұрақты сатып алу бағасына және қайта өңдеушілерден дайын өнімді сату бағасына қарамастан, дүкендердегі тұтынушы үшін түпкілікті баға өсетіндігімен күрделене түседі. Бұл сауда үстеме бағасында бұрмаланулардың болуын және бөлшек сауда деңгейінде бағаның төмен ашықтығын көрсетеді.

1.  Имандосов Самұрат Жұманұлы
2. Дайрабаев Жигули Молдақалықұлы
3. Рақышев Қуаныш Боранқұлұлы
4. Бисетаев Қайрат Серікбайұлы
5. Акулов Владимир Иосифович
6. Мәмбетов Еркебұлан Нұрмағамбетұлы
7. Зенченко Геннадий Геннадьевич
8. Жабяк Игорь Васильевич
9. Сауэр Иван Адамович
10.  Прокоп Георгий Георгиевич
11.  Вичтейн Иван Матвеевич
12.  Оспанов Кайрат Бақытжанұлы
13.  Мұртазин Өтеген Михайлұлы
14.  Тен Степан Афанасьевич
15.  Сағынбаев Азамат Қуандықұлы
16.  Әбішев Бөкейхан Нұрәліұлы
17.  Ищанов Қуаныш Аманғалиұлы
18.  Касицин Александр Анатольевич
19.  Бақауов Руслан Даниялұлы
20.  Поляков Владимир Александрович
21.  Бейсенбаев Дидар Мұратбекұлы
22.  Өтепбергенов Нұржан Талғатұлы
23.  Бөкеев Руслан Дәуренұлы
24.  Смағұлов Руслан Болатұлы».

Редакция атынан біз елдің агроөнеркәсіптік кешенінің нақты (ойдан шығарылған емес) мәселелері туралы үнемі жазатынымызды қосамыз. Олармен #обзор тегімен депутаттар да, салаға қызығушылық танытқандар да таныса алады.