Не себепті Қазақстан қант импортына тәуелді?

Биыл Жамбыл облысының диқандары қант қызылшасының алқаптарын шамамен 40% -ға қысқартуға мәжбүр болды. Мұның себебі - Мерке қант зауыты  алған шикізаты үшін қарызын төледі.

Шырғалаңы қиын шеңбер

Меркен қант зауытында шикізат үшін ақша төлеу проблемасы соңғы бес-алты жылда әр маусым сайын қайталануда. Себебі келісімшарт уақытында орындалмайды: фермерлер жаңа егін егуге дайындалып, зауыт тауарын  сатып үлгеру үшін төлем 1 қарашадан 1 ақпанға дейін жүргізілуі керек. Бірақ уақыт өткен сайын шарттар дер кезінде  орындалмауда.

-Қазір мамыр айы келді, ал ақша әлі төленбеді – деді Қазақстан фермерлер одағының  төрағасы Жигули Дайрабаев.  Бастапқыда 149 фермермен 1 млрд 42 млн теңгеге келісім шарт жасалған болатын. Алайда қаражат әлі күнге дейін төленбеді.  Кәсіпорын шаруашылықтарға 401 млн. теңге қарыз. Менің ойымша мұндай  жауапсыздық фермерлердің жұмыс істеуге деген ынтасын жоқ қылып, еңбек етуге кедергі келтіреді.

Бір жыл бұрын, 2019 жылдың сәуірінде, егіс маусымы қарсаңында, Жамбыл облысының әкімдігі фермерлер арасында келіссөздер жүргізу үшін өңдеу кәсіпорны басшылығын жинауға мәжбүр болды. Ол кезде зауыттың қарызы 670 миллион теңгені құраған болатын.

«Жиналған қарыз  қант жіберген  кейбір тұтынушыларымыздың әлі күнге дейін ақша төлемегендіктен пайда болды», - деп түсіндірді Мерке қант зауытының сол кездегі директоры Нұржан Қарғабаев.

Ол жергілікті биліктің қолдауына ие бола отырып, 20 мамырға дейін қарызын төлеуге уәде берген болатын. Сонымен бірге, кәсіпорын басшысы болашақта мұндай жағдай қайталанбайды деп сендірді. Бұдан кейін зауыт өз тұтынушылармен міндеттемелерін уақтылы орындау үшін тек алдын-ала төлем жасап қана жұмыс істейді деп фермерлерге айтқан еді.

Сенімсіздікпен жұмыс істеу

Алайда, фермерлер бұл уәделерге сенбеді, 2019 жылы жоспарланған 9 мың гектардың орнына небары 6 мың гектарға егін еккен еді. Олар дұрыс жасады, қарыз мәселесі 2020 жылы тағы да  қайталанды. Фермерлерден 1 миллиард 42 миллион теңгенің қызылшасын алған зауыт 1 ақпанға дейін өз міндеттемелерін қайтадан орындай алмады. Ақша бәріне толық көлемде төленбеді, сондықтан жүзден астам шаруа қожалықтарының өкілдері мәселені Жамбыл облысының әкімі Бердібек Сапарбаевтың халықпен 2020 жылдың ақпан айында өткен кездесуінде айтуға мәжбүр болды.

Облыс әкімі бұл мәселе ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі деңгейінде талқыланып жатқанын айтты және оны шешу үшін қолдан келгеннің бәрін жасауға уәде берді.

Тақырыпты оқу: Фермерлер КТО-ны мемлекеттік желі етіп құруды ұсынуда​

Алайда қарыздар сол күйінде әлі күнге дейін қалып жиналуда. Қант зауыты басшылығы қаржылық қиындықтарға сілтейді, себебі шетелдік өндірушілердің, ең алдымен ресейлік өндірушілердің бәсекелестігі жоғары болып тұр.

«Нәтижесінде облыста қант қызылшасы егілетін алқаптар тағы да азайды», - деді Жигули Дайрабаев. - Биыл Жамбыл облысында 7200 гектар жерге егін егу жоспарланып, оның тек 4391 гектары егілді. Бұл жоспардың 61% -ы. Осылайша қант өндірушілерге деген сенім болмай отыр.

Тиімсіз субсидия

Қазақстанда бірнеше жылдан бері қант өнеркәсібін дамыту бағдарламасы жұмыс істейді. Мемлекет қант өңдеушілерге қолдау көрсетуде - зауытқа өткізген  қызылшаның әр килограмы үшін  фермер 12 теңге көлемінде мемлекеттік субсидия алады. Бұл бірнеше жыл қатарынан өндірушілерге қызылшаның бағасын 8 теңге деңгейінде ұстап тұруға мүмкіндік беруде. Бірақ бұл тіпті саланың дамуын қамтамасыз етпей отыр.

«Адамдар жұмыс істегісі келеді, бірақ  аяқтарынан шалып, оларға мүмкіндік берілмей отыр», - деді Жигули Дайрабаев. - Мұндай  жағдайда жұмыс істеу мүмкін емес! Президент жұмыс орындарын құру керек, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет дейді. Бірақ ешқандай шара қолданылмайды. Фермерлерді қаншалықты алдауға болады? Сонымен қатар, 7 жыл қатарынан қызылшаны сатып алу бағасы өзгерген жоқ - бір келі үшін бар-жоғы 8 теңге. 12 теңге мемлекет субсидиялайды, бірақ бұл дұрыс емес. Көрші Қырғызстанда зауыттар диқандардан қызылшаның килограмын 19-20 теңгеден алады, қарыздары жоқ. Неге біздің адамдар осылайша жұмыс істегілері келмейді?

Айта кетерлік жағдай, бүгінгі таңда жеке меншік өндіріс Қазақстанды қантпен 46,6% қамтамасыз етеді (ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтері). Яғни, ішкі нарыққа шамамен 500 мың тонна қант қажет болғанда, шамамен  тағы 230 мың тонна қант өндіріледі.

Тақырыпты оқу: Қазақстанның АӨК-теріне шағын техника көмектесуде

Алайда, тағы бір айтарлық жағдай,  «жеке меншік» кәсіпорындар  қантты импортталған  қант қамысынан өндіреді, өйткені Қазақстанның өзіндік шикізат базасы аз, жоқ деуге болады. Алматы мен Жамбыл облыстарында қант қызылшасы өсіріледі, олардың өнімі жылына 40-45 мың тонна қант өндіруге ғана жетеді.

2019 жылдың аяғында қант қызылшасының өндірісі 485,5 мың тоннаны құрады, бұл 2018 жылғы 504,5 мың тоннамен салыстырғанда артық. Мұның себебі қант алқаптарының азаюы себеп болып отыр. 2018 жылғы 17,4 мың гектардан 2019 жылы 15,2 мың гектарға дейін қысқарды. 2020 жылдың соңына қарай құлдырау одан да төмен болады.

Сонымен бірге Жигули Дайрабаев тек Жамбыл облысында қант қызылшасы дақылдарын 35 мың гектарға дейін кеңейтуге болатынына сенімді. Бірақ бұл үшін қантты өткізу  мәселесін шешу керек.

Сергей Буянов