Ресейлік күріш сорттары қазақстандық алқаптардың 70%-ын алады

Фото көзі: ElDala.kz

Қызылорда облысында осы маусымда 90 мың гектарға жуық күріш егілді. 2022 жылы облыста жергілікті тұқымдарды енгізу бағдарламасы аяқталуы тиіс еді, оған сәйкес алқаптардың 50%-ын қазақстандық селекция тұқымымен себу көзделді. Алайда, іс жүзінде осы маусымда отандық сорттар егістіктердің тек 11% -ына егілді.

Қызылорда облысының Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасының ақпараты бойынша, қазіргі егіске 20 мың тонна жоғары репродукциялы тұқым пайдаланылды. Бұл көлемнің 70%-дан астамын ресейлік сорттар, тағы 19%-ын украин, өзбек, түрік және итальяндық сорттар алады. Қазақстандық сорттар тек 11% құрады.

- Қазақстандық сорттар шетелдіктерге қарағанда арзан болғанына қарамастан, жергілікті күріш өсірушілер ресейлік селекцияның тұқымын сатып алуда. Отандық сорттарды тоннасына 300-350 мың теңгеден сатып алуға болады, импорттық 400-450 мың теңгеден басталады. Күріш өсірушілердің өздері айтқандай, оларды ресейлік сорттардың өнімділігі жоғары болғандықтан сатып алады, – дейді Ы. Жақаев атындағы Күріш шаруашылығы ҒЗИ білім тарату орталығының директоры Жанұзақ Байманов.

Сарапшының айтуынша, бізде ең танымал ресейлік «Лидер» сортының тұқымын ресейлік ғалымдар тек қызылордалық фермерлер үшін өсіреді және 3,5% роялти алады. Ресейдің өзінде ол 20 жыл бұрын өндірісте қолданылуын тоқтатты.

Импорт тәуекелдері

Бұл ретте импортталған тұқымдар көбінесе талаптарға сәйкес келмейді. Ғалымдар фитосараптамалар жүргізді, көптеген «Янтарь» және «Лидер» тұқымдарында бактериялық және саңырауқұлақ аурулары анықталды.

- Әр егіс алдында фермерлер тұқымдарды бабына жеткізуге міндетті. Бірақ мұны барлық шаруа қожалықтары жасай бермейді, өйткені оған көп ақша кетеді. Мысалы, 60 тоннаға дейінгі тұқымды тексеру 10 мың теңгені құрайды. Бұрын бұл рәсімдерге облыстық бюджет ақша бөлген, маусымға 32-33 млн теңге, бірақ екі жылдан бері олар осы көзден бөлінбейді. Нәтижесінде барлық шаруашылықтар тұқымдардың өнгіштігін, ылғалдылығын, ластануын, тазалығын тексермейді. Мысалы, өткен маусымда 20 мың тонна күріш тұқымының жартысы ғана тексеруден өтті, - дейді «Қазақстандық аграрлық сараптама» АҚ филиалының директоры Аягөз Жаңабаева.

Жанұзақ Байманов ресейлік тұқымдарды облысқа жаппай әкелу басталғанға дейін аграршылар негізінен қазақстандық «Маржан» сортын пайдаланған кезде егіс аурулары жағдайлары болмағанын атап өтті. Қазір «Маржан» егістіктерде 6-7%-ды ғана алып жатыр, оны Жаңақорған ауданының шағын шаруашылықтары ғана өсіреді. Осыған байланысты сарапшы ғылым мен өндірістің өзара іс-қимылын нығайту қажеттігін атап өтті, бірақ шаруашылықтар ҒЗИ-ға селекционерлерге өз тілектерімен барғысы келмейді - оларға импортпен жұмыс істеу оңайырақ, өйткені оны жергілікті тұқымдармен бірдей бюджеттік субсидиялар қолдайды. Сондықтан ғалым отандық күріш өсірушілерді жергілікті сорттарды пайдалануға ынталандыру үшін шетелден әкелінетін тұқымдарды субсидиялау нормаларын алып тастауды немесе азайтуды ұсынады. Сонымен қатар, ғалымдар фермерлерге жаңалықтардан көп нәрсе ұсына алады: институт ғалымдары «Суперрис» бағдарламасы аясында өнімділігі 150 ц/га дейін жаңа сорттар құруда. Қазір олар тұқым шаруашылығында өсіріледі.

- Біздің сорттарымызды пайдаланған көптеген шаруашылықтар олардың орташа өнімділігі 70 ц/га-дан төмен екенін айтты. Бірақ бұл жерде проблема агротехнологияны сақтауда. Егер олар өсіру технологиясын дәл ұстанатын болса, онда нәтиже әлдеқайда жоғары болар еді. Мысалы, «Сыр-Сұлуы», «Ай-Керім», «Айсары» сорттарының орташа өнімділігі 80-85 ц/га дейін жетеді. «Айсара» - indica кіші түрінің әлемдегі ең қымбат күріші. Ол судың аздығынан қорықпайды, ал бүгінде суармалы судың тапшылығы қазақстандық күріш өсірушілердің басты проблемасы болып табылады. Оның дәндері ұзын, бұл бағаланады, – дейді Жанұзақ Байманов.

Фермердің таңдауы

Алайда, таза өндірістік сипаттағы проблема бар: Ы. Жақаев атындағы Күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында  өңірдің қажеттілігін жабуға қажетті жеткілікті тұқым көлемін өндіру үшін өзінің егістік алқаптары жеткіліксіз. Сондықтан әзірге Қызылорда күріш өсірушілері үшін импорттық сорттарға баса назар аудару - бұл мәжбүрлі қадам.

- Біз осы маусымда итальяндық «Камео» күрішін және екі украиндық «Маршал» және «Висконт» сорттарын өсірдік. Олар орташа өнімділік анық болмайынша жинай бастады, бірақ кем дегенде 70 ц/га болады.Үш жыл қатарынан біз осы украин сорттарын өсіріп жатырмыз, итальяндық алғаш рет өсірілді. Осы уақытқа дейін біз ресейлік сорттарды, сондай-ақ жергілікті сорттарды өсірдік. Бірақ біз олардың өнімділігіне қанағаттанбадық. Күріш өсіру шығындарын жабу үшін, ал олар осы маусымда гектарына 450 мыңға жетті, гектарына кемінде 70-75 центнер жинау керек», - деді «Ер-Али» шаруа қожалығының төрағасы Әліби Бекжанов.

«Жетікөл-жері» ЖШС-де 2 200 гектар жерде украин селекциясының күріш сорттары бар. Серіктестік басшысы - профессор, Украина Ұлттық аграрлық ғылым академиясының (НААНУ) Күріш институтының директоры Володимир Дудченко.

- Біз тәжірибе үшін үш украиндық күріш сортын өсірдік. Оларды Қазақстандағы мемлекеттік сынақтарға тапсырды. Қазір біз егін жинап жатырмыз. Біз қанша жинайтынымызды егін жинау аяқталғаннан кейін білеміз, - деді Володимир Дудченко.

Тақырып бойынша оқу: Қазақстанда күріш бағасының 500 теңге/кг дейін өсуі болжануда

Облыстың кейбір шаруашылықтарында күріш тұқымын өсірудегі жаңа технологиялар туралы ойланады. «Абай-Дәулет» ЖШС тәжірибе жүргізгісі келеді.

- Қазір біздің күріш өсірушілер бір гектарға 250-290 кг күріш тұқымын пайдаланады. Мен жақында Жапониядан келдім, онда бір гектар күрішке 33 кг тұқым қолданылады. Келесі маусымда біз осы технологияны қолданамыз. Ақшаны үнемдейміз. Егер біз шамамен 350-400 мың теңгеден 1 тонна тұқым сатып алсақ және ол 4 гектарға жетсе, енді 1 тонна шамамен 30 гектарға жетеді. Яғни, біз тұқым сатып алу шығындарын 7,5 есе қысқартамыз, - деп түсіндірді «Абай-Дәулет» ЖШС директорының орынбасары Жасұлан Тұрлыбеков.

Мира Жакибаева