Қазақстан мал экспортына тыйым салу мерзімін ұзартуы қажет

Запрет на экспорт скота из Казахстана нужно продлить

Фермерлердің ет комбинаттарына мал тапсыруды субсидиялау ережесінің жаңа тармағы тамыз айынан бастап күшіне енді. Енді малды қайта өңдеуге өткізу арқылы еңбеккерлер тірі салмақтың әр килограммына 200 теңге алады. Осы уақытқа дейін субсидия тек бордақылауға тапсырылған кезде ғана төленетін. Осылайша, нарықтағы тепе – теңдік қалпына келтірілді, яғни мал бордақылаушылар мен қайта өңдеушілердің мүмкіндіктері теңестірілді.

Бірдей жағдай жасалды

ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігіне бұрынғы басшылық кезінде жасалған «қисық» жоспардан  құтылу үшін бір жылдан астам уақыт қажет болды. Ол бағдарлама бойынша мал бордақылау алаңдарынан тірі мал экспорты жіберілетін, нәтижесінде 2019 жылдың қорытындысы бойынша 156 мың ірі қара және 263 мың ұсақ мал шетелге әкетілді.

Сонымен қатар, ел ішінде аналық мал басын көбейту үшін Қазақстан бюджетінен субсидия төленген тірі малдар шетелге жіберілді. Мысалы, әрбір импортталған бұзауға 225 мың теңге төленген болатын.

Іс жүзінде, мемлекеттік субсидиялар шетелге арзандатылған малды сатумен айналысатын мал бордақылау алаңдарының пайдасын арттыруға ғана қызмет етті.

Аталған саланы қолдауға мемлекет бөлген миллиардтаған теңгенің бекер жұмсалып жанқандығы анықталып, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі 2019 жылдың тамыз айынан бастап бұзау экспортына тыйым салды, ал 2020 жылдың қаңтарында тірі малды әкетуге толық тыйым салды. Өйткені, кейбір пысық саудагерлер аналық малды жалған құжат жасап немесе қажетті ветеринарлық анықтама сатып алып, экспорттауды жалғастырғаны белгілі болды.

Тақырыпты оқу: АШМ малға қатысты деректерде сәйкессіздіктерді анықтады

Фермерлердің өздері малдарын бордақылауға  (одан әрі шетелге кеткен) тапсырған, себебі оларды тірі салмағының әр килограмы үшін 200 теңге субсидия алу қызықтырған. Яғни, бұқа үшін шамамен 70 мың теңге алған. Ет комбинаттарына мал тапсыру үшін субсидия берілмейді. Қайта сатып алушылармен бәсекелесудің мүмкін еместігі нәтижесінде отандық зауыттар қуаттың 30-35% – ына жүктелді. Сонымен қатар, ел шұжық пен ет өнімдерінің жартысын қыруар ақша жұмсап импорт ретінде сатып алатын!

Етті шетелге тиынға сатып, есесіне біз шұжықты рубльге сатып алдық. Енді жаңа ережелер күшіне енгеннен кейін, бұл тұрғыда ет комбинаттары мен мал бордақылау орындарының жұмыс істеу тәртібі  теңестірілді. Осылайша, өнімді қайта өңдеушілер фермерлермен, отандық зауыттармен жұмыс істеуге дайын болады және өндіріс көлемі артады деп күтілуде.

-Өткен қыста біздің пікірімізді сұраған кезде біз Ауыл шаруашылығы министрлігіне отандық қайта өңдеу кәсіпорындарын қолжетімді бағамен жүктеу қажет екенін нақты етіп жазып  бердік, - деп еске салды «Кублей» ЖШС құрылтайшысы, Қазақстанның ет өңдеу кәсіпорындары қауымдастығы ЗТБ Бақылау кеңесінің төрағасы Талғат Берекешев. - Ол үшін мал бордақылау орындарына тапсыру кезінде субсидияланатындай ет комбинаттарына мал тапсыратын  кезде де фермерлерге субсидия беру қажет. Яғни, екі жағдайда теңдей болуын сұрадық. Шетелге шығарылатын малға қалай субсидия төлеуге болады? Содан кейін бұл арзан етті шетелге әкетеді. Бұл жағдайда мемлекет кімнің мүддесін қорғайды? Әрине, ұлттық емес. Жасым біразға келіп, талай нәрсені көрсем де, мен әлі күнге дейін бұл жағдайды түсіне алмаймын,

Шыдамның шегі

Жаңа ереже шыққан соң, ел арасында көптеген алып-қашпа сөздер  таралуда. Ауыл шаруашылығы министрлігі мал экспортына мораторийді алып тастауы мүмкін деген қауесет пайда болды.

Өйткені, Қытай шекаралас аумақта Қазақстаннан мал қабылдау үшін үлкен қоралар, сондай-ақ ет комбинаты салған. Олардың ҚР АШМ мен Қазақстанның Ет одағының бұрынғы басшылығымен мал алу туралы қандай да бір уағдаластықтары болғаны анық. Енді қытайлықтар бұл келісімдерді орындауды талап етеді. Өйткені, қытай тарапынан инфрақұрылымға үлкен инвестициялар салынды. Міне осылайша, мал бордақылаушыларға тыйым салуға тура келді.

Бұл жағдайдың екінші жағында -отандық өңдеу саласының, сондай-ақ елдегі барлық халықтың  мүддесі тұр. Оларды қорғау үшін ондаған ірі ет комбинаттары 2019 жылдың көктемінде бірігіп, Қазақстанның ет өңдеу кәсіпорындары қауымдастығын құрды.

 - Әзірге біз болашақтағы жағдайымызға сенімді емеспіз, - деп атап өтті Талғат Берекешев. - Әрине, фермерлер жаңа ережелердің арқасында табыс өседі деп үміттенуде. Бірақ бұл қалай болатыны белгісіз. Ауыл шаруашылығы министрлігінің Қытайға тірі мал экспортын ашу жоспары пайда болды деген әңгіме естудеміз. Бұл бүкіл өңдеу саласы үшін қиын болады.

Тірі мал экспортына тыйым салынғаннан кейін баға тұрақтанды, деп атап өтті Талғат Берекешев. Себебі қазір нарықта елге шетелден келген және көбірек ақша ұсынатын алып сатарлар жоқ. Сонымен, қазір баға ұзақ уақыттан бері бір деңгейде  тұр. Қазір ішкі нарықта сұраныс пен ұсыныстың балансы теңдей болып қалыптасты.

Тақырыпты оқу: Қазақстандық сиыр етін экспорттаушы 15-ТОП

Егер тірі малды экспорттауға рұқсат етілсе, Қазақстанда ет бағасы автоматты түрде көтеріледі,  қарапайым қазақстандық отбасы отандық сиыр етін сатып ала алмайды. Пандемия мен карантиндік шектеулерге байланысты халықтың табысы күрт төмендеген кезде тірі малдың экспортын қайтадан ашу, қылмыс болып табылады. Себебі бұл жағдайдан кейін елде ет бағасы қымбаттайды.

– Малдың ел ішінде қалғаны дұрыс, - деп түйіндеді Талғат Берекешев. - Шикізатты жергілікті жерде қайта өңдеп, жоғары өнімді шетелге сату қажет. Бұл жұмыс орындары мен мемлекетке қосымша салық  әкеледі. Елдің экономикалық даму стратегиясын әзірлейтіндер  бұл артықшылықтарды жақсы түсінуі керек. Оның үстіне, Қазақстанда малды өсіру, жартылай фабрикаттарды дайындау, шығаруды жақсы біледі.

Қосымша кіріс

«Кублей» ЖШС ет комбинаты Оралда жұмыс істейді. 2019 жылдың қорытындысы бойынша мұнда 4400 тонна сиыр еті (22 мың бас ірі қара мал) өңделді. Оған қоса, 500 тонна қой еті өңдеуден өткізілді.

Қазір Қазақстаннан Қытайға мұздатылған етті экспорттауға тек төрт отандық зауытқа рұқсат етілген. Бұл аз, көптеген зауыттарға мүмкіндік беру керек. Аталған шешім Үкімет деңгейінде – Ауыл шаруашылығы министрлігі және басқа министрліктердің бірлескен жұмысына байланысты болады.

Фотода: «Кублей» ЖШС  мұздатылған етті Қытайға жіберу үшін көлікке тиеуде. 27 желтоқсан 2018 ж.

Тағы бір мәселе – Қытай тарапы ет экспорты рұқсат етілген төрт зауыттан да субөнімдерді экспорттауға рұқсат бермей отыр. Бұл қосымша табыс көзі болуы мүмкін. Өйткені,сүйек -бұл мал құнының шамамен 15%-ын құрайды.

Тақырыпты оқу: Қазақстандық қой етін экспорттаушы 12-ТОП

- Қытайлықтар барлық субөнімдерді өте жақсы бағамен сатып алады, - деп атап өтті Талғат Берекешев. - Бірақ бізден алмауда. Мұндай саясаттың немен байланысты екенін білмеймін. Бірақ біздің Үкімет осы бағытта жұмыс істеуі керек еді. Бауыр, бүйрек, жүрек, ішек, сүйек және т.б. – мұның бәрін біз Қытайға қосымша табыс ретінде сата аламыз. Бізде бұл өнімдерді пайдалану дәстүрі жоқ. Сондықтан сұраныс төмен. Қазір біз ел ішінде сату үшін мүлдем төмен бағаны қоюға мәжбүрміз. Бірақ бұл дұрыс емес, біз бұл өнімдерді бағалайтын нарықтарды іздеп, соған шығуымыз керек.

Қазіргі уақытта «Кублей» ЖШС өңделген өнімді Ресейге, Түркіменстанға, Қырғызстанға экспорттайды. Ет консервілері үлкен сұранысқа ие. Әсіресе қазір, дағдарыс кезінде.

- Бұл жағдайда ұзақ тізбек болғандықтан өнімнің құны жоғары, - деді Талғат Берекешев. - Субөнімдерді де қайта өңдейміз, консерві түрінде дәстүрлі қазақ қуырдағын шығарамыз. Өте жақсы сатылады. Мысалы, Түркіменстан қазір тендерлерге қатысуды сұрауда. Бірақ біз оларға үлкен көлем бере алмаймыз-өз нарығымызға да жұмыс істеу керек. Ал егер бізде шикізат көп болса, біз өндірісті 30-40% - ға арттырып, сол Қырғызстан немесе Түркіменстанға өнімді көп шығара бастаймыз.

Сонымен қатар, отандық зауыт ет-сүйек ұнын шығарып, терең өңдеу жұмыстарын жүргізуде, ол құс фабрикалары үшін нарықта өте жоғары сұранысқа ие. Сабын жасауда сұранысқа ие техникалық май шығарылады. Мал терісін қайта өңдеу жобасы іске асырылу сатысында-кәсіпорын карантиннің аяқталуын күтуде, содан кейін итальяндықтар келіп, цехты іске қосады. Бұл аяқ киім мен былғары галантерея өндірушілері тарапынан сұраныс бар, ірі қара мал терісінен жартылай шикізаттан материал жасалады.

Даму жоспары

Тұрақты түрде сұраныс болса, қайта өңдеушілер өндірістерін одан әрі  кеңейтіп, соның ішінде жаңа зауыттар салуға дайын. Бірақ мұндай инвестициялар үшін олар ұзақ мерзімді жұмысқа сенімді болуы керек. Осыған орай шикізат базасы тұрақты болуы қажет. Бірақ Қазақстанның агроиндустриясында қазір шешім қабылдап жатқанымен, алда ештеңе жоспарлау мүмкін емес. Сондықтан қауымдастық осы мәселелерді айтып, ҚР АШМ-ге хат жазуда. АӨК –ті дамытудың жаңа бағдарламасын әзірлеу кезінде отандық ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді дамыту туралы ұсыныстар ескерілетін болады деп үміттенеді.

- Тірі малды экспорттауға тыйым салу мәселесі бойынша менің өзіндік, біржақты пікірім бар,  - оны сақтау қажет, - деп атап өтті «Бижан» компаниялар тобының бас директоры Хадиша Бижан. – Табындағы малдың орнын толтыру мерзімін ескере отырып, мораторийді тағы екі-үш жыл сақтау қажет. Олай болмаған жағдайда, аталған сала мен елдің әлеуметтік саласы қиындайды. Асыл тұқымды мал шаруашылығындағы ІҚМ басы көп мөлшерге дейін қысқарады. Ет өңдеу кәсіпорындары шикізат пен айналым қаражатынсыз қалады. Өндіріс көлемінің азаюына байланысты мемлекеттік бюджетке салық түсу төмендейді. Ет өңдеу зауыттары жұмыс орындарының санын қысқартуға мәжбүр болады. Қазақстандық өндіріс өнімінің тапшылығынан импорт үлесі ұлғаяды және нәтижесінде елдің азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төнеді.

Тақырыпты оқу: АШМ қазақстандық ет өңдеушілерді Қытайға өнім жіберуде тексеретін болады

Сонымен қатар, қайта өңдеушілер тірі малды экспорттауға тыйым салу салаға жағымды әсер етеді деп санайды. Біріншіден, отандық зауыттар шикізатпен қамтамасыз етіліп, өнімді жақсы бағамен өндіруге мүмкіндік алды. Оның ішінде, «Бижан» компаниясы республиканың екі ірі қаласы - Нұр-сұлтан мен Алматыға өнімдерін жіберді.

- Сондай-ақ айналым қаражатын толықтыру есебінен біз екі маңызды жобаны жүзеге асырдық, - деді Хадиша Бижан. - Біз Алматыда индустриялық аймақ аумағында жаңа ет өңдеу зауытын іске қостық. Ақмола облысында 5 мың бас ІҚМ арналған мал бордақылау орнын салуды аяқтадық.

Егер тірі малды экспорттауға тыйым салынса, барлық аталған осы оң өзгерістер болмайды. Оның ішінде, мемлекеттің ірі қара малдың асыл тұқымын жақсарту және асыл тұқымды көбейту үшін жасаған барлық күш (және жүздеген миллиард теңге қаржы) жойылады. Бұл туралы мәліметтен көруге болады: Егер 2018 жылы Қазақстаннан 38 мың бас ірі қара мал тірі күйінде шығарылса, ал 2019 жылы -156 мың бас мал шығарылған.

-  Сатылған малдың жалпы санынан 121 600 бас ірі қара (78%) мал Өзбекстанға шығарылды, - деп түсіндірді Хадиша Бижан. - Осылайша, Қазақстан өз қолымен экспорттық нарықта бәсекелесін қолдауда. ҚР АШМ сарапшыларының мәліметінше, олар біздің шикізатты өңдей отырып, Өзбекстан әрбір қазақстандық бұқадан жарты миллион теңгеге дейін табыс тапты деп есептеді. Біздің көршілеріміз бірден бірнеше позиция бойынша Карт-бланш алды. Қазақстаннан шикізатты ала отырып, қосылған құны жоғары өнімді өзбек брендімен сатты. Сонымен қатар, біздің аналық малды сатып ала отырып, олар асыл тұқымды малды көбейтуде. Оның үстіне, Өзбекстандағы бұл бағыт бүгінде мемлекеттік деңгейде дамытылуда. Онда мал шаруашылығын дамыту бойынша ұлттық жоба белсенді жұмыс істейді. Сонымен нәтиже қандай болды? Қазақстан өзінің асыл тұқымды мал шаруашылығын ғана емес, бөтен мал шаруашылығын да субсидиялауда ма? Тек айырмашылығы көршілердің малы көбейеді, ал біздің мал азаяды.

Тақырыпты оқу: «Бижан» ет өңдейтін зауыт Қазақстанда саудасын арттырып, экспортқа шығады

Тірі малды экспорттауға моратори жариялауға қарсы болушылар бар, олардың ойынша, бұл фермерлердің пайдасын шектейді, бұл жерде бір сәттік  тез пайда табу қарастырылған. Шикізатты (тірі малды) сату – бұл саланың нашарлауына әсер етеді, өйткені сапалы өсу болмайды, саланың рентабельділігі мен еңбек өнімділігі артпайды. Ол тек қосылған құн арқылы өсе алады.

Алтын сапа

«Бижан» компаниясы Қазақстан нарығында 1998 жылдан бері жұмыс істейді. Өндіріс алғашқы кезде Алматыдағы шағын шұжық өндіретін цехтан басталды. Зауыт біртіндеп кеңейіп, 2020 жылға қарай ол шұжық, ет өнімдері мен жартылай фабрикаттар шығаратын заманауи ет өңдейтін зауытқа айналды. Бұл кәсіпорыннан басқа, компанияның құрамына Ақмола облысындағы мал бордақылау орындары кіреді, Көкшетаудағы ет өңдеу кешені кіреді, онда ірі қара мен ұсақ мал сойылады, ет консервілері мен шұжықтар өндіріледі, Нұрсұлтан, Алматы және Көкшетау қалаларында отыздан астам фирмалық дүкендері бар.

«Бижан» компаниясында 400-ден астам адам жұмыс істейді. Сонымен қатар, бұл шаруашылықтардың дамуына да көмектеседі.

Хадиша Бижан: «Біз үшін фермерлермен серіктестік маңызды», - деп түсіндірді. - Сондықтан біз Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2020 жылғы 17 шілдедегі бұйрығымен бекітілген малдарды субсидиялаудың жаңа ережелерін қуана қабылдадық. Атап айтқанда, бұқаларды бордақылау алаңдары мен ет өңдейтін кәсіпорындарға сататын фермаларды субсидиялау нормалары туралы - тірі салмақтың килограмы үшін 200 теңге төлеу шаралары. Бұл жаңашылдық қазақстандық фермерлердің мүдделеріне сай келеді және өз кезегінде біздің проблемамызды - шикізатпен қамтамасыз ету мәселесін шешуге қызмет етеді деп санаймын.

Бижан өнімдері көптеген қазақстандық және халықаралық байқаулар мен азық-түлік көрмелерінде марапаттарға ие болды. 2018 жылы серіктестіктің жұмысы жоғары бағаланып, президенттік «Алтын сапа» сыйлығымен марапатталды. Жақсы өңделген өнімдерді экспорттау тәжірибесі бар және сыртқы жеткізілімдерін кеңейтуге дайын.

Тиімді таңдау

«Первомайские деликатесы» ЖШС-ның бас директоры Нуржан Бажанов малды экспорттауға тыйым салуды алдағы бірнеше жылға ұзарту керек деген пікір айтуда. Бұл шикізаттың тұрақты қор базасын құру мәселесін шешудің жалғыз жолы.

- Егер мал қайтадан Қазақстан аумағынан тысқары жерлерге экспортталса, онда ішкі нарықтағы баға өседі, бұл сөзсіз дайын өнім бағасының өсуіне алып келеді және қарапайым азаматтарға әсер етеді, сондай-ақ қазақстандық ет экспортын қиындатады, - деп атап өтті Нұржан Бажанов. - Орташа алғанда, көптеген ет өңдеу кәсіпорындарының қуаттылығы 50% -дан аз екенін ескеру қажет. Жалпы агроөнеркәсіптік кешенді, атап айтқанда мал шаруашылығы саласын дамыту үшін мемлекет үлкен қаржы ресурстарын жұмсайды. «Сыбаға» бағдарламасы іске қосылды, фермерлерге субсидиялар бөлінуде. Бұл не үшін жасалды? Жақсы сапалы қазақ малы Өзбекстанға, Ресейге және басқа елдерге экспортталуы үшін бе, содан кейін импортталған шұжықтар, консервілер және басқа да ет өнімдері бізге әкелінеді ме? Біз қосымша құны бар өңделген өнім экспортын ұлғайтуға нақты күш салуымыз керек.

«Первомайские деликатесы» компаниясы 2005 жылдан бері жұмыс істейді және қазіргі уақытта екі ет өңдеу зауыты бар. Алматы облысында бұл кәсіпорынның қуаттылығы жылына 3960 тонна болатын шұжық цехы бар. Жамбыл облысында - қуаттылығы жылына 6380 тонна болатын, етті сою және өндірумен айналысатын кешені жұмыс істейді.

Тақырыпты оқу: Қазақстан Қытайға азық-түлік өнімдерін экспорттайтын болады

Аталған компания өнімдерін ішкі нарыққа ғана шығарып қоймай, сонымен қатар шетелге де сатады. «Первомайские деликатесы» - Біріккен Араб Әмірліктеріне өнім жіберетін  Қазақстандағы үш компанияның бірі. Оман да аккредиттелген, ал ҚХР талаптарына сәйкестік тексерістен өтуде.

«Фермерлер жайлы айтар болсақ, тірі малды экспорттауға тыйым салу мерзімі ұзартылған жағдайда олардың мүдделері зардап шекпейді», - деп түйіндеді Нұржан Бажанов. - Өйткені, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі мал шаруашылығын субсидиялаудың жаңа ережелерін қабылдады. Олардың айтуынша, етті қайта өңдеу кәсіпорнына мал жеткізген кезде фермерлер енді тірі салмақтың әр килограмы үшін 200 теңгеден алады. Яғни, фермер малды бұрын Өзбекстанға сатып, қолма-қол ақша алатын. Ең бастысы қазір олар таңдау жасай алады - малды бордақылап, өңдеуге тапсыра алады немесе бордақылау орындарына өткізе алады. Екі жағдайда да субсидиялар беріледі.

Сергей Буянов