Жемдік немесе сыра қайнату: арпа өсірудің қандай қауіптері бар?

Вилли Древс

Арпа - бүкіл әлемде күріш, бидай және жүгерімен бірге өсірілетін танымал дәнді дақыл. Сонымен қатар, өнімділігі бойынша арпа көбінесе бидайдан асып түседі, әсіресе Қазақстанның құрғақ жағдайында. Агротехникалық негізде ол жаздық және күздік, биологиялық ерекшеліктері бойынша екі қатарлы және алты қатарлы болып бөлінеді.

Қазақстанда арпа экспортқа да (Қытай, Иран), ішкі нарық үшін де өсіріледі, онда ол жемдік дақыл ретінде де, сыра өндіруге арналған шикізат ретінде де сұранысқа ие.

Сыра қайнату өнеркәсібінде дәндерінің мөлшері мен пішіні бірдей, қабығы жұқа, көмірсулар мен ферменттердің мөлшері жоғары және ақуыз аз болуы керек екі қатарлы жаздық арпа қолданылады. Мұндай дәндерден алынған уыт жоғары сапалы және жоғары сығынды шығымдылығымен сипатталады.

Бүгінде Қазақстанда 103 кәсіпорынның жұмысының арқасында сыраның едәуір мөлшері өндіріледі. 2023 жылы республикада осы сусынның 611,2 млн литрі шығарылды.

- Біз портфолиомыздың сұрыптарымен үлес қостық, - деді  ElDala.kz порталына «ЭкоНива» МК селекциялық-тұқым өсіру бөлімшесінің, «ЭкоНива-Семена» компаниясының консультанты, агрономия докторы Вилли Древс. Біздің сорттық портфолиода жаздық арпаның 9 түрі бар. Бұл негізінен әмбебап түрдегі сұрыптар. «АББА» (2023 жыл), «Евгения» (2022 жыл), «Формула 1» (2021 жыл) жаңалықтары. Уақытпен тексерілген «Грэйс» (2011), «Калькуль» (2012), «Эксплоер» (2012) және «Ейфель» (2014) сұрыптары да бар. Олар біздің клиенттеріміз бен бизнес серіктестеріміз арасында әлі де танымал. Бұл сұрыптардың құрғақшылыққа төзімділігі жоғары, бәріне таныс, оларға сұраныс бар.

Биыл Солтүстік Қазақстанда «АББА» гектардан 52 центнер, «Формула 1» гектардан 54 центнер берді. «Калькуль» сұрыпы Ақтөбе облысында гектардан 50 центнер берді.

Суретте: жаздық арпа, "АББА" сұрыпы

Оңтайлы өсіру шарттары

Жаздық бидайдан айырмашылығы, жаздық арпа үшін қажет белсенді температураның қосындысы (егістен егін жинауға дейін) 1500-1700 (бидай) қарсы 1300-1500 градустан (арпа) сәл төмен. Бұл егісті кейінірек аяқтауға мүмкіндік береді, бұл маңызды болды, мысалы, ағымдағы маусымда, мамыр айында далалық жұмыстарға жаңбыр кедергі болған кезде.

Бұл дақылдың қалыптасқан жағдайларға байланысты 70-тен 85 күнге дейін вегетациялық кезеңі бар. Егер бұл құрғақ жыл болса, онда арпа өте тез піседі (70-75 күн) және төмен өнім береді. Егер ағымдағы жыл сияқты қолайлы жыл болса, онда арпаның пісуі өте баяу жүреді және тамыз айында болады. Бірақ жаздық бидайға қарағанда егін жинауды ертерек бастауға болады.

Фермерлер үшін тартымды нәрсе - арпа күрделі дақыл болып саналмайды. Сонымен қатар, технологиялық нормаларды сақтай отырып, оны өсірудің экономикалық пайдасы бар.

- Егер сыра қайнатушылар арпаны қабылдамаса, онда біз оны тыңайтқыштарды күшейте отырып, жемшөп технологиясы бойынша өсіруді ұсынамыз, сол кезде ақуыз көбейеді. Сыра қайнату технологиясында ақуыз мөлшеріне өте қатаң талаптар қойылады. Ол 12%-дан аспауы керек. 5-ші күні өну 95% болуы керек. Дәннің салмағы литріне 650-ден 700 грамға дейін. Сыра қайнату мақсатында өте үлкен дәндер болуы керек. Ірілігі - талданатын ілмектің негізгі дәнінің массасына 2,5 мм-ден 20 мм-ге дейінгі тесіктері бар електен арпа дәнінің массасының қатынасы. Уыттың экстрактивтілігі - 85%. Егер осы көрсеткіштердің барлығы сәйкес келсе, онда бұл арпаны сыра қайнатушылар алады, - деп бөлісті спикер.

Суретте: жаздық арпа, "Формула-1" сұрыпы

- Фермерлер сыра қайнату компаниясымен келісімшарт жасап, қымбат сыра қайнату технологиясы бойынша арпа өсіріп, содан кейін қалыптасқан табиғи факторлар қажетті сапаны алуға кедергі келтірсе, бұл өте өкінішті болады, - деп атап өтті Вилли Древс. - Егер ауа температурасы 25 градустан жоғары болса, онда вегетациялық кезең 10-нан 20 күнге дейін қысқарады. Бұл ферменттердің белсенділігінің төмендеуіне әкеледі. 32 градустан жоғары температура қазірдің өзінде жылу соққысына, арпа сортына қарамастан 13-14% дейін ақуыздың күрт жиналуына әкеледі. Ал астықтың бұл партиясы жем-шөпке кетеді. Міне, қауіп осында.

«ЭкоНива-Семена» компаниясының агрономдары не ұсынады? Қол жетімді азоттың құрамына сәйкес топырақты талдау қажет. Картоп, бұршақ сияқты дақылдардан кейін себу қажет емес, өйткені вегетациялық кезеңде көптеген ақуыздар босатылады. Сыра қайнататын арпада нитрат азоты жиналады. Калий және фосфор тыңайтқыштарының мөлшері теңестіріліп, егіс алқабын басқару нормаға сәйкес болуы керек.

Сонымен қатар, фунгицидтік өңдеуді қолдану керек: сапалы сыра қайнататын арпа алу үшін, мысалы, септориоз сияқты ауруларға жол берілмейді.

Егер фермер сыра қайнату сапасында арпа өсіре алатынына күмәнданса, онда жемдік сұрыпын өсіруді бірден бастай алады. Сол кезде тыңайтқыштардың көп мөлшерін қолданып, құрғақшылық пен жылу қаупіне алаңдамауға болады.

Фосфор жеткіліксіз болған кезде

Арпа өсіру кезінде тыңайтқыштарды қолдану егістіктерді агротехнологиялық зерттеу нәтижелеріне байланысты. Егер фосфор мен калий жеткілікті болса, онда аз мөлшерде қоректік заттар енгізіледі. Қазақстанның топырағында калий жеткілікті, фосфор аз. Бір қатарға 60-80 килограмм мөлшерінде қатарларға фосфор тыңайтқыштарын енгізу ұсынылады. Егер бұл екі тізбекті сепкіш болса, онда одан да көп. Бұл келесі жылдары да күшіне енеді.

- Тыңайтқышқа келетін болсақ, сыра дайындау технологиясымен себу кезінде ғана 40 килограмм белсенді зат азотын қосуға болады. Түптеу немесе шығу кезеңінде тыңайтқыш енгізу ұсынылмайды, ол ақуыздың жоғарылауына әсер етеді. Егер арпа жемдік болса, онда бізде 13-14% ақуыз болғаны жөн, сондықтан азот тыңайтқыштарының жоғарылатылған дозалары себу кезінде алдын ала енгізіледі. Содан кейін сұйық тыңайтқыштар да бар - КАС. Соңғылары қазірдің өзінде еріген, оңтайлы - топыраққа еріткішпен, - деді Вилли Древс.

Арпа бидайға қарағанда азотты аз қажет етеді. Бидай дәнінің центнерін қалыптастыру үшін 3 килограмм азот, арпаға - 2,5 килограмм қажет. Сондықтан органикалық қалдықтарды ескере отырып, топырақ ресурсын есептеп, азотты қосымша қанша қосу керектігін түсіну керек.

Азотты тыңайтқыштарсыз гектарына 15-20 центнер деңгейінде өнім алуға қанағаттануға тура келеді. Топырақ сирек береді, тек таза буға немесе - бұршақ немесе сояға себілгеннен басқа. Сол кезде топырақта азот көп болады, тыңайтқышсыз гектарына 25-30 центнер алуға болады.

Калийді санаудың қажеті жоқ, өйткені Қазақстанда арпа үшін ол жеткілікті. Азот пен фосфор есептеулері қажет.

- Мәселе бізде топырақта қандай элементтердің жетіспейтінін қаншалықты дәл анықтай алатынымызда, деп атап өтті Вилли Древс. – Зертханаларға сынама әкелудің ескі әдісі көп уақытты алады. Топыраққа 4-5 нүктеден шаншу кезде осы жердегі қуаттану деңгейін онлайн режимінде бірден анықтайтын заманауи құрылғылар бар. Сол кезде тыңайтқыштармен мақсатты түрде жұмыс істеуге болады. Ресей қазірдің өзінде мұндай құрылғылармен жұмыс істеп жатыр. Бұл қажетті нәрсе.

Суретте: жаздық арпа, "Евгения" сұрыпы

- Біз төмен себу жылдамдығын ұсынамыз - 3 млн. Бір шаршы метрге 700-750 масақ үшін оңтайлы өнім. Гербицидтер - бидай сияқты - деп қосты Вилли Древс.

Сондай-ақ, сарапшы арпаның тамыр жүйесі әлсіз екенін, сондықтан соқаның табанына төзбейтінін атап өтті. Мұны ескеру керек - топырақтың тығыздалуын жою үшін осы көкжиектен төмен 20-22 см тереңдікте топырақты өңдеу қажет.

«ЭкоНива-Семена» компаниясы жаздық арпа сұрыптарын сатқан кезде технологиялық картаны дайындайды және өңірде осы дақылды өсіру бойынша егжей-тегжейлі кеңес береді.

Валентин Шипунов