Қазақстан малы Өзбекстанға әкетілуде

Қазақстанда мал бағасының қымбаттауы байқалады. Бұл ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің бұқаны және қойды шетелге экспорттауға рұқсат беруімен байланысты. Алдағы уақытта сауда желілерінде ет бағасы 20% -ға көтеріліп, 2500-ден 3000 теңгеге дейін өседі деп күтілуде.

Етсіз қалған нарық 

Өзбекстандық ет сатып алушылар ірі қара мен ұсақ малды экспорттауға мораторий аяқталған 2020 жылдың қарашасынан бастап Қазақстан нарығымен белсенді жұмыс істеп келеді. Айына кем дегенде 10 мың ірі қара және ұсақ мал шетел асып кетуде. Көршілер кез-келген малды сатып алуда, бір жыл бойы мал алмаған «ашыққан» көршілер өздерінің ет комбинаттарын етке толтыруға тырысады. Мал тапшылығының салдарынан Өзбекстанда ет бағасы өткен жылы өсіп, Қазақстанға қарағанда едәуір қымбаттады. Сондықтан оңтүстіктен келген қонақтар қазақстандық фермерлерге жергілікті  өңдеушілерден гөрі әлдеқайда жоғары баға ұсынуға мүмкіндік береді, халықтың төлем қабілеті төмен және HoReCa сегментінің сұраныс болмай отыр.

 MB4 компаниясы атты ет өңдейтін компания директоры Азамат Шалмағамбетов (фотода) хабарлағандай, ол осыдан екі жыл бұрын Ақмола облысында көп жылдар бойы жұмыс істемей тұрып қалған ет комбинатын сатып алған. Осылайша кәсіпкер өз бизнесін кеңейтіп, мейрамханаларға жоғары сапалы ет жеткізе бастаған.

Тақырыпқа байланысты оқу: 2021 жылы ет бағасы қандай болады

Алайда, компания үшін дамудың жаңа кезеңі күрделі уақытқа тап келді - 2019 жылы Өзбекстан мен басқа да көрші елдерге 150 мыңнан астам ірі қара және 230 бас ұсақ мал сыртқа кетіп, ішкі нарық өнімсіз жалаңаш күйде болды, ал жергілікті ет өңдеушілер шикізатсыз (шын мәнінде, осыдан кейін мал экспортына мораторий енгізілді) қалды .

Алайда, 2020 жылда оңай болмады - алғашқыда карантинге байланысты кафелер мен мейрамханалар жабылды, ал табыстың төмендеуіне байланысты тұрғындар әр тиынын үнемдеуге мәжбүр болды. Күзде, мораторий кезінде жыл бойы байланған малды сояр кезде, Ауыл шаруашылығы министрлігі елді таңқалдырып, малды сыртқа шығара бастады.

Ет шығыны

Қазірдің өзінде жағдайдың салдары көрініп тұр: елде мал аз. Ал қалған малдың бағасы жоғары болуда. Бұған дейін олардың тірілей салмағының әр келісі үшін 800-850 теңге болса, қазір олар 20% -ға өсті.

- Бұл жағдай 2020 жылдың аяғында басталды, - деп түсіндірді Азамат Шалмағамбетов. - Яғни, мал Өзбекстанға жаппай жіберіліп жатқандықтан, мал азая бастады.

Мысалы мен бүгін Ақмола облысындағы 21 шаруа қожалығына қоңырау шалып, хабарластым. Біз бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан көптеген адамдар барлық малдарын оңтүстікке жіберуде. Ал малы барлар бағаны қымбаттатқан. Енді олар тірілей салмақ үшін килограммына 1000 теңге сұрап отыр. Экспорт ашылғанға дейін сиырлардың тірілей салмағының келісі 700-750 теңгені құраса, бұқалар 800-900 теңге болды. Ал қазіргі баға 1000 теңге, бұдан кейінде баға көтеріледі деп ойлаймын.

Бұдан кейін жағдай қалай болады? Малдың бағасы 1000 теңге, ал ет өнімділігі 55% болған кезде сиыр етінің бір килограммының құны шамамен 2000 теңгені құрайды. Сонымен қатар тасымалдау, малды сою шығындары бар. Егер қазір дүкендерде баға 2400-2500-ден болса, бұдан кейін  20% -ға өседі. Яғни, дүкен сөрелерінде ет 3000 тг / кг болады.

-Бөлшек сауда - бұл өз алдына бір мәселе, біз етті қазіргі бағамен де қиын сатамыз», - деді Азамат Шалмағамбетов. - Ал тендердегі жағдай не болады, онда бағалар алдын ала белгіленген, міндеттемелері бар адамдар не істеу керек? Балабақшалар, мектептер, интернаттар етті қалай алады. Олар жеткізу шарттарын қалай орындаулары керек?

Тақырыпқа байланысты оқу: Алмасбек Садырбаев –Ет бағасы АШМ кінасынан қымбаттауда

Бұл жағдайда ең өкініштісі - базарларда қазақтың ірі қара малының азайып бара жатқандығы, ал оның орнын нарықта Беларуссиядан келетін ет басуда. Олар кәрі  сауын сиырларды сойып, сапасыз сиыр етін әкеледі. Ал оны Қазақстан халқы жеуге мәжбүр болады. Сонымен қатар, сол ет 1430-1450 теңге бағамен тендер арқылы мектептер мен балабақшаларға жеткізіледі. Отандық ет өндірушілер олармен бәсекеге түсе алмайды. Ресейден де ет жеткізіледі, олардың сиыр етінің бағасы 1600-1700 құрайды, бұл да ет «өзбекстанға» кеткеннен кейін, отандық өнімге бәсеке болуда.

Жағдайды дұрыс пайдалану

ҚР АШМ квота аясында бұқа мен қойдың экспортын ашты. Алайда, бұл квоталардың мөлшері туралы (сондай-ақ оларды кім және қалай бөлетіні) әлі ешкім білмейді. Осы аралықта малды елден еркін экспорттау жүзеге асырылуда.

Бұл шешім ет өндірушілерді таңқалдырды. Өйткені, елден тірі малды емес, өзбектерге сойылған мал етін сатуға болар еді. Бірақ жағдай бұлай болмады.

-Домбыраның ішегін дер кезінде дұрыс баптау керек еді, - деп атап өтті Азамат Шалмағамбетов. – Дәлірек айтсақ: Қазақстан мал экспортына тыйым салғаннан кейін Өзбекстанда ет жетіспеушілік туындады. Осы жағдайда біздің үкімет өзбектермен ет алу туралы келіссөздер жүргізуі қажет еді. Қазақстанда ет экспортына тыйым салынбаған және оны экспорттауға әбден болатын еді. Осылайша, Қазақстан Республикасының үкіметі бірнеше проблеманы бірден шешер еді: қайта өңдеу кәсіпорындарын етпен қамтамасыз етіп, фермерлер өз еттерін көрші елге еркін сатуларына болатын. Ол үшін тек бір нәрсе қажет болды – келіссөздер жасау керек еді, ел қамын ойлайтын саяси ерік-жігер қажет. Сонда бүкіл мәселе шешіліп, пайда түсер еді.

Оның орнына, ойларыңызда болса, өткен жылдың күзінде Өзбекстан Қазақстанның бірқатар аймақтарында, оның ішінде Ақмола облысында және Шымкентте ветеринарлық мәселелерді табан астында «ойлап тапты». Сонымен қатар, оның аумағынан өтетін транзит ет алып жүруге тыйым салды

Тақырыпқа байланысты оқу: Шымкенттегі мал өсірушілер Өзбекстан мен Түркияға өнімдерін экспорттай алмайды

Яғни, өзбектер жағдайды өз пайдасына «шешті». Ақыр соңында, біз көріп отырғанымыздай, олар үшін жағдай сәтті болды - ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі көршілердің қысымымен, мал экспортынан нақты пайда табатын ішкі лоббистердің ықпалымен осындай шешім қабылдады.

Ойын шарты

Фермерлер өзбекстандық сатып алушылармен жұмыс жасағаны өте қолайлы. Олар өздері келіп, малдарды көліктеріне тиеп, бірден қолма-қол  ақшасын төлейді. Оларға ешқандай сертификаттар қажет емес. Сондықтан Азамат Шалмағамбетовтің өзі мал экспортына тыйым салуға ешқандай қарсы емес. Алайда мемлекет басқа механизмдерді қолдануы қажет, ондай кезде өндірушілерге шетелге мал сату тиімді емес болуы керек. Сарапшылар мұндай жағдайда көптеген нұсқаларды атайды – мысалы, тірі ірі қара малды экспорттаған кезде ҚҚС қайтарудан бас тарту; мал экспорты үшін субсидия алу мүмкіндігінен айыру; экспорттық баж салығын енгізу және т.б.

Ал қазір ақылға қонымсыз жағдай болып тұр- мал шаруашылығына мемлекеттік қолдаудың негізгі бөлігін игеретін ірі компаниялар (және бұл жылына ондаған миллиард теңгені құрайды), субсидия есебінен өсірілген малды шетелге сатады. Сонымен бірге олар 12% ҚҚС қайтарымын алады. Яғни мемлекет екі рет тақырға отырып, «жазаланады». Сонда бюджет қаражатын неге бұлай шашамыз? Шынында да, осындай істің нәтижесінде ішкі нарыққа сапалы ет жетіспейді, ал баға өсіп, сиыр еті халық үшін қол жетпейтін тағамға айналды.

Тақырыпқа байланысты оқу: Қазақстандағы ет тапшылығы 200 мың тоннадан асады

-- Егер малға экспорттық баж салығы енгізілсе, онда, ең болмағанда, мемлекет субсидия бере отырып, оның орнына бір пайда алатындығы көңіл көншітер еді, - деп түйіндеді Азамат Шалмағамбетов. - Ал қазір етті экспорттау барып тұрған ақымақтық, ақылға қонымсыз жағдай. Өзбекстандықтар еттің әр келісі үшін 200 теңге алым төлесін. Бұл Өзбекстандағы сатып алушылардың салық төлеуі арқылы Қазақстандағы бағаны төмендетуге мәжбүр етеді және біз олармен бәсекелес бола аламыз.Әзірше олар шаңсорғыш сияқты бар келген етті соруда.

Сондай-ақ, ет өңдеушілер зауыттарға мемлекеттік қолдау шарттарын өзгерту туралы мәселе көтерудеі. Фермерлер малды жылына 5 000 тонна ет өңдейтін ірі зауыттарға жеткізсе, тірілей мал салмағының әр килограмына 200 теңге субсидия алады. Бұл қолайлы жағдай емес және нарықтағы шағын кәсіптің дамуына мүмкіндік бермейді. Талаптарды өзгертіп, бірдей жағдай жасалуы тиіс.

Сергей Буянов