Неліктен Қазақстан ет державасы бола алмады

Фото көзі: ElDala.kz

Мал шаруашылығының екі полюсі Қазақстан ақпараттық күн тәртібін ұсынды: бір жағынан, тірі мал экспортына бір жылдық мораторийден кейін Қазақстан квоталар шеңберінде оны шетелге жеткізуді қайта бастайды. Бір жылға лимиттер 60 мың бұқа мен 120 мың қой болады. Екінші жағынан, McDonald 's жаһандық желісінің қазақстандық фастфуд мейрамханалары Біріккен Араб Әмірліктерінен ет жартылай фабрикаттарын импорттайтын болады.

Өткен аптаның осы екі жаңалығы Қазақстанның мал шаруашылығы алдыңғы онжылдықта шеше алмаған проблемалар туралы жақсы айтады.

Ұмытып кеткендер үшін 2011 жылы Қазақстан ауыл шаруашылығы министрлігі ірі қара малдың еті бойынша экспорттық әлеуетті арттыру жобасын іске асыруға кіріскенін еске саламыз. Оның түпкі мақсаты 2020 жылы сиыр етін шетелге 180 мың тоннаға жеткізу болды.

Алайда, біз бүгін не көріп отырмыз? Экспорттың орнына Қазақстан осы сиыр тін БАӘ-ден сатып алуға мәжбүр.

Не дұрыс болмады?

Ауыл шаруашылығы министрлігінің басшылары, қазіргі болса да, өткен болса да, мал шаруашылығын дамытуда бәрі дұрыс жасалғаны туралы қалағанынша айта алады. Бірақ ескі сөзден шығайық: сатып алушыныкі әрқашан дұрыс. Бұл жағдайда сатып алушы - McDonald's Қазақстан нарығында өзіне қолжетімді етті алудан бас тарта отырып, толық құқылы. Себебі мейрамханалар желісі өнімнің қауіпсіздігі мен шығу тегі туралы сертификаттардың болуын талап ететін өнімдерді таңдауға түбегейлі көзқараспн қарайды.

Көптеген отандық мейрамханалар өздерін етпен қалай қамтамасыз етеді? Олар өздерінің қамшының сабындай ғана қысқа өмірі барысында қайда жайылып жүргенін білмей, содан кейін жай ғана ауыл үйінің ауласында сойылатын жануарлардың етін белгісіз алып-сатарлардан сатып алады. Мұндай еттің сапасы мен қауіпсіздігіне ешқандай кепілдік беру мүмкін емес.

Тақырып бойынша оқу: Қазақстандық McDonald's БАӘ-де ет сатып алады

McDonald's мұндай тәуекелдерді қанағаттандырмайтыны түсінікті – оларға азық-түліктің толық қадағалануы қажет - бұзау қай жерде және қашан дүниеге келгенін, өмірінің алғашқы бір жарым жылында қай жерде жайылып жүргенін және сою алдында мәре сызығында қай жерде бордақыланғанын түсінуден бастап білуі қажет. Әрине, барлық талаптар бойынша сертификатталған ет комбинаты болуы керек.  

Белгілі болғандай, Қазақстанда осы тізбектің ашықтығын көрсете алатын және дәлелдей алатын өндірушілер жоқ. Дұрысын айтқанда, егер қаласа, олар мүмкін еді, бірақ осы уақытқа дейін олар ақшаны жыл сайын растауды қажет ететін қымбат процедураларға жұмсауға ынталы болмады. Мұның бәрі қазақстандық өңдеушілердің жоғары сапалы ет сататын жері болмағандықтан.

Неліктен бұлай болғанын түсіну үшін сиыр етінің экспорттық әлеуетін арттыру Жобасына қайта оралайық. Тек оның басында ғана шенеуніктер Қазақстан шетелге ет беретіні туралы айтты. Бірақ неғұрлым алыс болса, олар барлық перспективаларды тек тірі мал экспортына дейін азайтты. Дәл сондықтан біз қазіргі жағдайды көріп отырмыз - елде олардың айналасында малды союға және қосымша құны бар түпкілікті өнім өндіруге өсіру мен бордақылаудың бүкіл экожүйесі құрылатын заманауи ет комбинаттары жоқ. Дәлірек айтсақ, ешқандай экожүйе жоқ: Қазақстанның мал шаруашылығы негізінен екі сатыдан тұрады: біріншісінде шағын фермерлер немесе жеке аулаларда жас төлдерді өсіретін ауыл тұрғындары бар. Ал екінші кезеңде - бордақылау алаңдары, олар белгілі бір сәттен бастап тауар партияларын қалыптастыру және оларды Өзбекстанға жөнелту үшін ЖҚШ-да мал сатып алушының рөлінен артық орындай бастады.

Ет өңдеушілер, шын мәнінде, бұл жүйеден тыс болды – рентабельділігі төмен болғандықтан, олар тіпті қымбат бұқаларды да талап етпейді, бірақ сиырларға және әртүрлі жағдайларға қанағаттанады.

Тақырып бойынша оқу: Қазақстан неге Өзбекстанға мал сатқысы келмейді

Әрине, бұл жүйеде айтуға мүмкіндік береді және ешқандай қосымша құн туралы айтылмайды. Іс жүзінде тіпті бордақыланбаған жас жануарларды сататын мал шаруашылығының рентабельділігі минималды. Шынында да, қазақстандық жас жануарларды бордақылауды өзбек сатып алушылары өздеріне алды, дәл осы жерде маржа алуға болатын еді.

Мұндай өндірісті ұйымдастыру кезінде Қазақстан қандай шығынға ұшырайды?

Малды тірі салмақпен сату арқылы фермер тек ет үшін ақша алады. Бұл бұқа бере алатын барлық нәрсе емес. Менің ойымша, көптеген фермерлер бұрынғы ауыл шаруашылығы министрінің бұрынғы орынбасарларының бірінің қазіргі ет комбинаттарында бұқадан ақтық демі ғана қалады деген сөздерін есіне алады. Яғни, онда бәрі өңделеді - тері мен ішкі мүшелерден қанға, мүйізге және тұяққа дейін. Қазақстан бұқаны тірідей сата отырып, бір жануардан ең көп дегенде 1 мың доллар күте алады. Бұл ет бағасы. Бұқашық тұратын барлық нәрсе сатып алушыға тегін беріледі.   

Атап айтқанда, жануарды өз бетінше сойып, өзбек сатып алушысы тек ішкі өнімдерде қосымша 120 доллар алады, терісі оған тағы 20 доллар береді. Яғни, қосымша рентабельділік. Сүйектерді, қанды, мүйіздерді және тұяқтарды есептемегенде де, қазірдің өзінде 15% құрайды. Бұған қоса біздің ет комбинаттарымыз 5% - да отырғаны туралы айтады.

Егер сіз бордақылаудың қосымша маржасын ескерсеңіз, онда пайда екі есе артуы мүмкін.

Сонымен, Өзбекстанның ет емес, тірі малдың импорты мен Қазақстанға қызығушылық танытқаны таңқаларлық емес. Және өз нарығын барлық жағынан қорғайды. Жағдай күлкілі бола бастады - Өзбекстан ет сатып алып, ұзақ уақыт бойы бас-сирақты елге жеткізуге ветеринарлық рұқсат беруден бас тартты, яғни ол етін алатын жануардың ішкі органдарын. Болжам бойынша, ветеринарлық қауіпсіздікке қатысты. Ақиқатында, бұл көршілердің қайта өңделген өнімді жеткізуге әкімшілік кедергілер енгізу арқылы өз мүдделерін қалай қорғайтынының мысалы – шикізат жеткізілімінің пайдасына. Бұл Өзбекстанның ет комбинаттарына қолдау көрсетіп, оларға өңдеуден үлкен рентабельділік алуға мүмкіндік береді және бұл Қазақстан фермерлеріне малға жоғары сатып алу бағасын ұсынуды білдіреді.

Сонымен қатар, Қазақстанның мемлекеттік органдары отандық және шетелдік қайта өңдеушілерді тең жағдайға келтіру үшін ешқандай шара қолданған жоқ. Өткен аптада ғана Өзбекстан бас-сирақ жеткізуге тыйым салуды алып тастайтыны туралы ақпарат пайда болды. Шамасы, сауда министрлігіндегі біздің шенеуніктеріміз ақыры ел фермерлерінің мүдделеріне назар аударды және тірі мал жеткізуді қалпына келтіру үшін көршілерден қарсы жеңілдіктерге қол жеткізе алды.

Айтпақшы, ветеринария туралы: бұл шын мәнінде қазақстандық сиыр еті үшін жаңа нарықтардың ашылуына кедергі келтіретін қазақстандық мал шаруашылығының осал жері. Күмән дәл осы Қазақстаннан ет қауіпсіздігіне көп жылдар бойы Қытаймен біздің өңдеушілердің өз өнімдерімен Аспан асты елі нарығына шығуы туралы келіссөздерді тежеп келеді. Жағдай жақсарып қана қоймай, керісінше нашарлауда. Пандемия кезінде Қытай сәл ашық есікті тарс жауып, сол сәтте сертификаттаудан үлкен еңбекпен өткен бес зауыттан мұздатылған ет жеткізуге тыйым салды. Ал осыдан тура бір жыл бұрын Ресей солтүстік өңірлерде аусыл ауруының өршуіне байланысты Қазақстаннан сиыр етін жеткізуге тыйым салды.

Тақырып бойынша оқу: Қазақстанда ветеринарияны жойғысы келеді

Ең өкініштісі, Қазақстанның ауыл шаруашылығы министрлігі ұзақ уақыт бойы Халықаралық эпизоотиялық бюроның осы аурудан азат ел ретіндегі мәртебесін жоғалтып алудан қорқып, аусыл ошақтары осында және сол жерде пайда болады деген фермерлердің сигналдарын елемеді. Нәтижесінде, шындықты жасыру мүмкін болмаған кезде, мәртебе жоғалып, малдың басым бөлігі жойылып, Ресей нарығы жабылды. Ал негізгі ол бірнеше ашықтарының бірі болып қала берді. Енді солтүстік өңірлерде мал вакцинациялануда, ветеринариялық бақылау комитетіне ХЭБ мәртебесін қайтару бойынша жұмыс басынан басталуда. Фермерлер мен экспорттаушыларға шенеуніктердің қабілетсіздігі осыншама қымбат болды.

Ал, біз McDonald's мейрамханаларына қайта ораламыз. Ет комбинаттарын сертификаттау бойынша жұмысты да бастау керек, мемлекеттің рөлі жетекші болуы керек. Ауыл шаруашылығы министрлігінің ұстанымын бәріміз білеміз, ол тек ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге жауапты, ал қалғанының бәрі оған қатысты емес – қайта өңдеуге де, сатуға да. Бірақ ет өндірісімен келесіні көрсетеді: біреуінің екіншісіз мағынасы жоқ. Иә, ІҚМ етінің экспорттық әлеуетін арттыру жобасы аясында елге миллиард долларлық ангустар мен герефордтар әкелінді. Асыл тұқымды ядро құрылды, малдың сапалық сипаттамалары жақсарды. Бірақ не үшін? Бұзаудан жартылай фабрикатқа дейін барлық өндірістік тізбекті құру мүмкін болмайынша, Қазақстанда жұмыс істейтін әлемдік желілерге экспорт немесе сату туралы армандауға болмайды. Демек, мал шаруашылығы тиімді болмайды - елде тірі мал сатуды жалғастырудан басқа амал қалмайды. Барлық маржа біздің елімізде бұқалар мен қошқарларды арзанға сатып алатындарға беріле береді.

Сергей Буянов