Кооперация фермерлерді «субсидия тырнағынан» қалай құтқарады?

«Менің арманым - әлемдік деңгейдегі кооператив құру. Сөйтіп оның құрамына мыңдаған қатысушыны  қабылдау. Әлемде мұндай қауымдастықтар жеткілікті, олар табысты түрде жұмыс істеп, одан әрі гүлденуде. Бұл бірлестіктер білім беру бағдарламаларына қатысып,  қайырымдылық істермен де айналысуда», - деді ElDala.kz сайтына сұхбат берген «Ертiс Агро» басқармасының төрағасы Ерлан Токтушаков.

Қазақстан үкіметі кооператив құру арқылы агроөнеркәсіптік кешенге инвесторларды шақыру мәселесін шешуді үміттеніп, бірнеше рет агроөнеркәсіптік кооперацияны құруға да тырысты. Себебі әлемдік тәжірибе көрсеткендей, фермерлер қауымдастықтары елдің әл-ауқатының негізі болып табылады.

Алайда, қазақстандық фермерлердің кооперация құру туралы барлық әрекеттері шенеуніктердің түсініспеушілігіне тап болуда, сондықтан да олардың мұндай әрекеттері үнемі сәтсіздікке ұшырауда.

Тақырыпты оқу: Атамекенде «алқаптан дүкен сөресіне дейін» жобасы жайлы айтты

ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың жаңа мемлекеттік бағдарламасын жасау туралы істі тағы да тапсырды (ол 2021 жылдың ортасына дейін дайын болуы керек). Егер бұл жолы мемлекет «Ертіс Агро» ӘКК моделін үлгі ретінде алып жасайтын болса, барлығы да дұрыс болар еді. Ол кооперативтің 35 қатысушысы бар, меншігінде Павлодар облысындағы 200 мың га егістік жер бар.

Win-to-win

«Ертіс Агро» ауылшаруашылық өндірістік кооперативі 2016 жылы құрылды. Ерлан Тоқтұшақов және оның әріптестері әлемдік тәжірибені зерттеп, аталған кооперация бүкіл әлемде табысты түрде қолданылып келе жатқанын түсінді. Кооперация дегеніміз «колхоз» болу деген ұғымды білдірмейді. Тіпті сөзбе-сөз аудармасы да мүлдем басқа мағынаны  білдіреді. Ынтымақтастық, екі тарапқа да пайда әкелетін серіктестік, win-to-win дегенді білдіреді.

«Германияда әр фермер белгілі бір кооперативтің мүшесі болып табылады», - деді Ерлан Токтушаков. – Ешкім өз бетінше жұмыс істемейді, себебі бірлесіп жұмыс істеу тиімдірек. Белгілі Халықаралық кооперативтік альянстың мәліметтері бойынша әлемде кооперативтік ұйымдарда  700 миллиондай адам жұмыс істейді. Яғни, жердің әрбір оныншы тұрғыны! 300 ірі кооператив жылына 2,1 трлн доллар өндіреді. Оңтүстік Кореяда орналасқан ең ірі кооперативтің бюджеті Қазақстан бюджетінен төрт есе көп. Қандай көлем екенін елестетіп көріңіз!

Осылайша, Ерлан Токтушаковтың пікірінше, ешнәрсені жаңадан ойлап табудың қажеті жоқ. Бәрі бұрыннан ойлап табылған және жоспарланған. Бізге керегі халықаралық кеңесшілерді қатыстыра отырып, жұмыс істеу керек. «Ертiс Агро»  Канаданың ауылшаруашылық министрлігімен байланыс орнатып, жұмыстарын дамытқан. Сондай-ақ, фермерлер шет елге барып, тәжірибе алмасып, үйренген.

Тақырыпты оқу: ҚР Ауыл шаруашылық министрлігі Агробанк құрудың қажеттілігі жоқ деп санайды

«Біз жұмысымызды ақшадан емес, технологиядан бастадық», - деді кооператив басшысы. - Біз барып көріп,таныстық. Ешкімді мәжбүрлеген жоқпыз.  Біреулер ілгері дамыды, біреулер бақылап отырды. Дегенмен, бүгінгі күнге дейін біз 20% аумақты ысырапсыз пайдаланудамыз. Біздің еліміздегі  ірі фермалар, мега холдингтер қиындықтарға төтеп бере алмауда. Ал біз барлық істі бірлесіп шеше аламыз!

Сонымен қатар, кооперация құрудың арқасында фермалар бидайдың көптеген түрін, майлы дақылдарды, сонымен бірге бұршақ және мал жемшөбінің түрлерін өсірудеміз. Бұған дейін фермерлердің көпшілігі сапалы тұқымның жоқтығынан және өсіру технологияларын түсінбегендіктен айналыспаған еді.

Төрт жылдық қызмет нәтижесі бойынша, біз осы уақыт аралығында 6,2 миллион теңге мемлекеттен субсидия алдық, ӘКК 115 миллион теңге салық төледік. Яғни, мемлекетке алған ақшамызды 20 есе етіп қайтардық.

Субсидия жағдайы

Сонымен бірге, Ерлан Токтушаков кооператив өнімділігін әлдеқайда арттыра алатындақтарын жеткізді және нәтижесінде мемлекеттік субсидиялардан толығымен бас тартуға болатындығын айтты. ӘКК қатысушылары экономикалық тиімділік моделін жасаған, оның пайдасын кез-келген маманға айтып, дәлелдеуге дайын. Сондай-ақ жақсы өнім алу үшін суармалы егіншілікке көшуді ұсынды.

Тақырыпты оқу: Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәлімдеуінше, суармалы егістік көлемі 10 жылда екі есеге артатын болады

Естеріңізге сала кетейік, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің жоспарына сәйкес, алдағы 10 жыл ішінде Қазақстандағы суарылатын алқаптардың  көлемі 1,5 миллион гектардан 3 миллион гектарға дейін ұлғайту жоспарланған. Алайда «Ерiтс Агро» жарамсыз болған жерлерді қалпына келтіру және суарудың жаңа инфрақұрылымын салу арқылы  жер үсті суларын пайдалануды ұсынады.

«Ия, Павлодар облысында  жерді суаруға мүмкіндік беретін Ертіс өзені бар», - деді Ерлан Токтушаков. - Ал басқа жер иелері не істейді? Олардың не істеуі керек? Еңбек өнімділігін арттыру үшін оларға суару қажет! Сонымен қатар, бізде жер асты сулары түрінде үлкен ресурстар бар, оларды пайдалануды ұсындық. Шамамен 10 жыл бұрын мен Америка Құрама Штаттарында болдым, және сол жерде, ең құрғақ штаттарда (Орегон) және т.б., фермерлердің 70% -ы жер асты сулары арқылы суарады екен. Яғни олар артезиан құдықтарынан суарады.

Фермерлер Қазақстанда дәл осындай технологияны қолдануды ұсынады. Ия, бұл арзан емес - 100 гектар суаруға арналған бір құдық, құны 100 миллион теңге. Бірақ, біріншіден, мемлекеттің қолдауымен кооперативтің өзінде бұрғылау қондырғысын құру арқылы жұмыс құнын төмендетуге болады. Екіншіден, осы бағытта фермерлер жыл сайын төленетін субсидиялардың бір бөлігін пайдалануды ұсынады. Павлодар облысы үшін бұл жылына 30 миллиард теңге.

- Үшіншіден, әртүрлі «жобалардан» бас тарту керек, - деп атап өтті Ерлан Токтушаков. - Ал, біз қант зауытының жобалық-сметалық құжаттарын жасауға 300 миллион теңгеден астам қаражат жұмсадық. Не үшін? Осы ақшамен 6-7 ұңғыма құдық салу үшін жұмсасақ, аұшаны қайтарып алуға болатын еді. Біз көптеген жылдар бойы  бизнеске не қажет екенін шешейік және соны жасау керек деп айтып келеміз. Бізге «пилоттық жобаларды»  жасаудың керегі жоқ, саланың тұрақты жұмыс істеуі үшін жағдай жасауымыз қажет.

Тақырыпты оқу: Ақмола облысында ет бизнесінің рентабельдігі 40% -ға артты

«Ертіс Агро» ӘКК басшысы шаруаларға суару жүйелері жасалғаннан кейін артық ешнәрсенің керек емес екендігін айтты. Бірінші кезекте мемлекет құдық салу ісіне инвестиция тартуға  мәжбүр болады, бірақ ол қайтарылатын қаражат, себебі ол ақша салық төлеу арқылы мемлекетке қайтарылады.

«Қазір біз бәріміз субсидияда отырмыз», - деді Ерлан Токтушаков. - Ал 10 жылдан кейін мұндай болмауы тиіс. Өйткені суару жүйесі жақсы болған кезде,  әр гектардан 40-50 центнерден өнім аламыз. Ал қазір гектарынан орташа есеппен 7-8 центнерден өнім алып отырмыз. Сонда фермердің салық төлеуге, жалақы төлеуге, ең бастысы ішкі нарықты арзан азық-түлікпен қамтамасыз етуге мүмкіндігі болады

Сонымен қатар, суармалы егіншілікті дамытудағы тағы бір маңызды жағдай - ауа-райына тәуелді болмайтын ауылшаруашылық кәсіпорнын құру болып табылады. Бұл инвесторларды тарту тұрғысынан өте маңызды. Бизнес үшін ең жаман нәрсе - белгісіздік, мұндай жағдайда инвестор түсетін пайданы  есептеу мүмкін емес кезде жерге  ақша салмайды. Егер тұрақтылық болса, бұл мәселені жеңілдетеді. «Ертіс Агро» ӘКК бұл жағдайда халықаралық қаржыландыруды тарта алатынына сенімді.

Қараңғы туннельдегі жарық

Өкінішке орай, жұмыстың барлығы керемет деп айта алмаймыз. «Ертіс Агро» ӘКК фермерлерінің негізгі мақсаты қатысушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету, сондай-ақ олардың заңды құқықтары мен мүдделерін қорғау болып табылады. Алайда бизнес пен шенеуніктердің мүдделері, көзқарастары өкінішке орай, әртүрлі.

«2016 жылдың қыркүйегінде біздің ұйымымызда  Елбасы болды, - деп еске алды Ерлан Токтушаков. – Біз Елбасының армандаған нәрсесін жүзеге асырып жатқанымызды айтты. Кооперацияға ешнәрсе тең келмейді деп, бізге сәттілік тіледі. Бұл шынында да солай. Бірақ шенеуніктер басқаша түсінеді.

 2017 жылы біздің кооперативке тұқым алу үшін субсидия бермеді. Көп ұзамай минералды тыңайтқыштар, гербицидтер мен пестицидтерге де субсидия берілмеді. Оның себебі неде? Ережеде мұндай заң жоқ деп жауап берді олар. Мемлекеттік қолдауды кооперативке беру туралы айтылмаса керек. ӘКК құрамына кіретін әрбір ауылшаруашылық құрылымы мұны өздігінен жасауға мәжбүр болады, бұл жылдам жасалуы мүмкін істі қиындатады емес пе? Кооператив құрамындағы 35 мүше ұжым бір қағаз толтырып алса жеңіл болар еді ғой, ал қағаз жүзіндегі рәсімдеуді 35 есеге қысқартуға болады.

Тақырыпты оқу: Нуржан Алтаев: Бізге дағдарыстан кейінгі кезең үшін бағдарлама қажет

Айта кетерлік жағдай, тек Павлодар облысында осындай 117 кооператив жұмыс істейді. Әрине, олар «Ертiс Агро» сияқты үлкен емес. Дегенмен, шенеуніктердің қажетсіз бюрократиялық істері болмаса, жүздеген шаруалардың жұмысы жеңілдейтіні анық. Ал бүкіл елде қаншама осындай қиындықтар бар.

«Сондықтан мен Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешеніндегі басты мәселе қаржыландырудың жетіспеушілігі емес деп айта аламын», - деп қорытындылады ойын Ерлан Токтушаков. - Негізгі проблема - билік басындағылардың түсінбеушілігі. Шенеуніктер жағдайды түсінген кезде, барлық қиындық жай ғана мәселе болып қалады. Алайда, қазір бір нәрсені өзгерту мүмкін емес. Мен барлық вице-министрлерді білемін, министрді де жақсы танимын. Барлығымен де кездестік. Бірақ мен олардың жағдайды біздің пайдамызға шешкісі келетіндей ниеттерін байқамадым. Егер біз бір келіссөз үстелінде отырып, мәселені шешер болсақ, онда бізде алдағы күннен үлкен үміт болар еді.  Егер біз ортақ шешімге келіп, келісе алсақ, біз қарқынды түрде дамитын едік, бірнеше жылдан кейін біз Қазақстанның ауылшаруашылық өнімдеріне деген қажеттілікті толықтай қамтамасыз етіп, экспортқа шығуға мүмкіндігіміз болар еді.

Сергей Буянов