Фермерге нені үнемдеуге болмайды

Қазіргі заманғы нарық жағдайында астық немесе зығыр өсіру арқылы егіншілікпен айналысу жеткіліксіз. Шаруашылық аяғына нық тұрып, жыл сайын жоғары табыс әкелуі үшін фермер агрономияны түсініп қана қоймай, аграрлық бизнеспен шындап айналысуы керек. Яғни, қандай дақылдарды егу керегін, өнімдерді қандай кезеңдерде сату керегін, бір гектарға қанша қаражат салу керегін, қанша қайтарым алу керегін есептеу қажет.

Бұл жұмысты қалай дұрыс құру керектігі туралы ElDala.kz порталының командасы Агрокараван аясында 20 мың га жер банкі бар және Қарағанды облысының алдыңғы қатарлы шаруашылықтарының бірі болып табылатын "Найдоровское" ЖШС директоры Павел Лущактан сұрады.

Бейнеформаттағы барлық сұхбаттарды мына жерден көруге болады:

Тауашаны іздеуде

- Біз әртүрлі тәсілдерді қолдандық, соның ішінде әртараптандыру өте кең енгізілді, - деді Павел Лущак. - Яғни, 2013-2014 жылдары бізде шамамен 12 дақыл себілді. Бұл нұт та, бұршақ та болды, қыша мен қарақұмықты да егіп көрдік.

- Нарықтағы жағдайға байланысты жаңа бір нәрсе қостыңыздар ма?

- Бұлар тауашалық дақылдар еді, бұлар сынамалар болды, өткізу нарықтарын іздеу және тағы сондай сияқтылар. Осы уақыт ішінде біз алты танапты ауыспалы егісте жұмыс істедік. Дегенмен, ақыр соңында бізге кеңес заманында қабылданған, ұмыт қалған төрт танапты ауыспалы егіске оралуға тура келді Төрт танапты ауыспалы егіс дегеніміз - біз үш дақыл себеміз, ал төртінші жыл - сүрі жер. Және біз үшін, біздің кәсіпорынымыз үшін, біздің экономикамыз үшін дақылдардың оңтайлы жиынтығы - бұл қатты бидай, жұмсақ бидай, зығыр, өз мал шаруашылығымыз үшін арпаның белгілі бір мөлшері, сондай-ақ суармалау үшін картоп және жем үшін жоңышқа болады деген шешімге келдік. Бұл жолды біз 5-6 жыл ішінде жасадық және бұл тәсіл біздің аймақтағы өндіріс маржиналдығы тұрғысынан өзін ақтайды.

- Сіз болашақты болжап, майлы дақылдар бізде әлі кең таралмаған кезде өсіре бастадыңыз ба?  

- Мүмкін, керісінше шығар. 2011-2012 жылдары олар ең маржиналды болды. Кімнің есінде болса, зығыр сол кезде 150 теңге доллар бағамымен тоннасына 100-120 мың теңгеден сатылған. Яғни, ол максималды 800 долларға жетті. Содан кейін жылдар өте келе ол біртіндеп бағасын жоғалтты.

- Ал биыл оның бағасы қайта көтерілді.

- Иә, қайта көтерілді. Бірақ біз оны егіске біздің өңірде 6 жылда бір реттен жиі қайтара алмаймыз. Сондықтан бізде осындай егіс айналымы қалыптасқан: 20 мың гектардан біз 5 мың гектарды жыртамыз. Бізде тағы 5 мың га-ға қатты бидай, 5 мың га-ға жұмсақ бидай, ал 3 мың га-ға зығыр егіледі. Сонымен қатар, тағы 2 мың гектар жерде тритикале, арпа және басқалары егіледі.

Тақырып бойынша оқыңыз: Агрономның арманы. АгроКараван, 19-күн

- Тритикале де бізде кең таралған дақыл емес. Неліктен оны таңдадыңыз?

- Тритикале - қара бидай мен бидайдың буданы. Осының арқасында ол қыста сақтау үшін жақсы қасиеттерге ие. Біздікі - күздік тритикале, бұл өте ыңғайлы: жинау 20 шілдеден 1 тамызға дейін жүреді, ал сату кезеңі келгенде оның бағасы бидайдың төртінші класына сәйкес келеді. Яғни, иә, тритикаленің желімтегі төмен, шамамен 16-17%, бірақ бағасы жақсы. Қазір бидайдың үшінші және төртінші класы арасындағы баға айырмашылығы аз, шамамен 2-3 мың теңге. Ал тритикаленің өнімділігі дақылдың күздік болуына байланысты жоғары болады. Осылайша, осы дақылдың есебінен біз негізгі астық жинау науқаны басталар алдында өзімізге қажетті айналым қаражатын аламыз, ЖЖМ мен қосалқы бөлшектерді сатып ала аламыз. Бұл - өте жақсы демеу.

"Төрт танаптың" артықшылығы

- Кейбір фермерлердің пікірінше, гектарға қаражатты мүмкіндігінше аз салу керек, сол кезде тіпті жаман жыл болса да, инвестициялар аз болғандықтан, олар аз өнім жинаса да, кепілдендірілген пайданы алады. Тағы бір тәсіл бар: сіз гектарға жақсы қаражат салуыңыз керек, сол кезде пайда көп болады. Сізге қандай тәсіл жақын, сіз қандай тәсілді қолданасыз?

- Қараңыз, біз неге төрт танапты ауыспалы егісті қолданамыз? Себебі біз қазір таңдаған дақылдар мен өсірілетін сұрыптар - қарқынды сұрыптар. Оларды, былайша айтқандай, тамақтандыру керек. Фермерлік тілмен айтқанда, топырақтағы теңгерімді теңестіру үшін минералды тыңайтқыштар мен қажетті минералды тыңайтқыштар жеткілікті мөлшерде қолданылуы керек.

 Осыған байланысты, бізде төрт танап бар - сүрі жерге тыңайтқыштарды салу өте оңай. Сол аммофос, фосфорлы тыңайтқышты орта есеппен 16-18 см тереңдікке салу керек, бұл - топырақтағы тамыр жүйесіне арналған орын. Егер сіз оны егу алдында ерте көктемде салсаңыз, онда сіз ылғалды жоғалтуыңыз мүмкін - топырақ құрғап кетеді. Күзде біз алқапқа кіре алмаймыз, өйткені астық жиналғаннан кейін топырақ бетон сияқты қатты болады немесе ол жай дымқыл болады және трактор өтпейді.  

Сондықтан аммофосты біз сүрі жергеенгіземіз, норма шамамен 179 кг - субсидияланатын сүрі жерге арналған Қазақстандағы негізделген норма. Біз тыңайтқыш саламыз, ал топырақ қарқынды сұрыптарға дайын болады. Қарқынды сұрыптар - бұл негізінен еуропалық іріктелім, жоғары өнімді сұрыптар, қысқа сабақты, олар жыртылғаннан кейін жақсы нәтиже береді. Сонымен қатар, сүрі жерлер өткен жылдың және ағымдағы маусымның ылғалдылығын сақтайды. Сондықтан бізде, егер екі жылдық болмаса да, бір жарым жылдық  ылғал қоры болады. Демек, бұл бізге шетелден әкелетін тұқымдары қымбат құнды сұрыптар бойынша қатты бидайдың өнімділігі бойынша өте жақсы түсім береді. Биылғы жылы біз әкелген ең қымбат тұқымдар, кедендік тазарту мен жолды қосқанда тоннасына 1850 евроға шықты. Яғни, теңгемен бұл - миллионға бір тоннаның құны. Біз осы сұрыптардан бұл тәсілді ақтау үшін жоғары өнім алуымыз керек.

Әрі қарай, қатты бидайдан жақсы ғана емес, сонымен қатар жоғары сапалы өнім алу үшін, біз қоректендіруді егжей-тегжейлі теңдестіруіміз керек. Өйткені сапаның негізгі көрсеткіші болып табылатын дән мөлдірлігі 20% шегінде құбылуы мүмкін. Айталық, 2020-2021 жылдардағы маусымда дән мөлдірлігі 80-82% қатты бидайдың тоннасы 155 мың теңгеден сатылды, ал дән мөлдірлігі 65% бидай 135 мың теңгеден сатылды. Ал егер дән мөлдірлігі 60% дейін болса, онда баға шамамен 115-120 мың теңге болды.

Шығынсыз түсім

- Енді табыстылық мәселесіне қайта ораламын, - деп жалғастырды Павел Лущак. - Ол біздің шаруашылығымызда неден құралады: егер орта есеппен біз бір гектардан 2 тонна қатты бидай алып, оның тоннасын 135 мың теңгеден сатсақ, онда гектар бізге орта есеппен 270 мың теңге әкеледі. Міне, біздің технология бойынша сүрі жерді қоса алғанда әр гектарға кететін салым орташа есеппен алғанда 85 мың теңгені құрайды. Демек, гектардың табыстылығы - 185 мың теңге. Жұмсақ бидай дәл осындай өнім береді, бірақ табыстылығы аз болады. Бірақ қаншалықты пайдалы болса да, біз барлық жерге тек бір дақылды себе алмаймыз, ауыспалы егіс қажет. Сол зығыр да ауыспалы егіске тек 6-7-ші жылы түседі. 

Біздің топырақпен жұмыс істеу тәсілдерімізге тоқталғым келеді. Агрохимиялық талдау, оның қажеттілігі туралы менің барлық әріптестерім дауласады, фермерлер де, қауымдастықтар мен одақтар да дауласады.

- Басым көпшілігі қолдай ма, қарсы ма?

- Негізінен қарсы. Бұл - өте шығынды дп есептейді. Бірақ егер 700 теңгені 3 жылға бөлсек (агрохимиялық талдау 3 жылда бір рет жасалады), онда бір гектарға келетін жүктеме жылына шамамен 240 теңгені құрайды. Бұл - аз ақша.

Тақырып бойынша оқыңыз: Болашағы жоқ сәулетшілер

Бізде мынадай тәжірибе бар: 2005-2007 жылдары жасалған талдаулардан басқа, біз 2014 жылдан бастап талдауларды Германия мен Америкада жасай бастадық. Енді бізде қоректендіру элементтерінің тапшылығы қандай екендігі туралы нақты көрініс бар. Тіпті ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі ешкімді міндеттемей тұрған кезде, бізде 2017-2019 жылдары 100% алқап агрохимиялық талдаумен қамтылды. Бұл бізге қазір тыңайтқыштарды ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді.

- Яғни, сіздерде сараланған енгізу жүргізіле ме?

- Ол сараланған емес. Біз 2018 жылы цифрландыруды енгізу жылында сараланған түрде салдық. Ол кезде біз тұқымдарды да, тыңайтқыштарды да сараланған түрде енгіздік. Бірақ бізде фосфор жетіспейді... Бірақ алқаптардың құнарын кетірген біз емес, бұл кеңес дәуірінің мұрасы - топырақтағы фосфордың орташа мөлшері килограмына 12 миллиграмм болатын егістік жер қалды.

- Ал норма бұдан үш есе жоғары.

- Иә, дәнді дақылдарды өсіру үшін оңтайлы теңгерім - 35 миллиграмм. Сол себепті қазір біз аммофосты енгіземіз - бұл фосфор мөлшері жоғары тыңайтқыш, біз оны сүрі жерге саламыз.

Сондай-ақ, егу кезінде біз сульфоаммофос саламыз, бұл азотты-фосфорлы-күкіртті тыңайтқыш. Егу алдында, сүрдігер бойынша, біз аммоний сульфатын енгіземіз, бұл азотты-күкіртті тыңайтқыш, ол топырақтың рН теңгерімін теңестіреді, ол бізде негізінен 8-ден жоғары. Егер рН 8-ден жоғары болса, онда көптеген қоректік заттардың: азот, фосфор, калий және т.б. сіңуі бұғатталатыны белгілі. Яғни, бізге топырақты қышқылдандыру керек. Мұның бәрі кешенді түрде сізге қанша азот тыңайтқыштарының керектігін, қанша күкірт қосу керек екендігі туралы түсінік береді. Және біздің кәсіпорын қазір енгізіп отырған барлық нәрсе бұл субсидияланатын, ғылыми негізделген нормалар шеңберінен шықпайды. Айталық, себу кезінде 45 кг аммофос субсидияланады десек - біз дәл сондай мөлшерде енгіземіз. Сүрі жерге 179 кг субсидияланады - біз 179 кг енгіземіз. Және әрі қарай осылай жалғаса береді.

- Яғни, сіздің мысалыңыз тыңайтқыштар мен тұқымдарды үнемдеудің қажеті жоқ дейді.

- Мен сізге ғылыми негізделген нормаларда тізіп айтқандардың барлығы - бұл жылына гектарына 12-13 мың теңгеге шығады. Тіпті жұмсақ бидайдың гектарынан 20 центнер алсаңыз да, тоннасына бағасы 93 теңге болғанда, жалпы табыс 180 теңге болады, олардан тыңайтқыш шығындарына 12 мың теңге жұмсалады.

- Үнемдеудің мәні жоқ.

- Жалпы айтқанда, бұл жалпы түсімнің 7-8%-ын құрайды. Бірақ осы салымдардың арқасында сіз жоғары және сапалы өнім алып қана қоймай, анағұрлым ерте пісуді де қамтамасыз етесіз. Біз тыңайтқыштар жұмыс істейтін алқаптар бір апта бұрын, тіпті 10-12 күн ерте пісетінін байқадық. Бұл не береді? Жинау кезінде сіз күздің аяғына қалмайсыз. Ал біздің өңірдегі негізгі проблема - қазан айында шығындар.

Жинауға келетін болсақ, 2014 жылдан бастап бізде өздігінен жүретін үш дестелегіш жұмыс істейді, біз түсімнің 50% жуығын аударамыз. Яғни, егер біз 15 мың гектар егетін болсақ, онда 7-8 мың гектар, кейде 9 мың гектарды аударамыз. Бұл бізге сапалы тұқым береді. Біз зығырдың барлығын толығымен аудару арқылы жинаймыз.

Еуропа мен Қытай арасында

- Дақылдарды, атап айтқанда майлы дақылдарды таңдауға қайта оралсақ: биылғы маусымда олар ең жоғары өсімді көрсетті. Егер сіз оқиғалардың дамуын болжасаңыз, онда бір жылы өте қымбат сатылып, содан кейін егіс алаңының күрт өсуі себепті бағасы төмендеп кеткен жасымық жағдайына ұқсас оқиға қайталанады деп күтпейсіз бе? Майлы дақылдармен осыған ұқсас жағдай орын алуы мүмкін бе?

- Бізде нарықты болжап білуге болмайды. Шынында да, біз қазір қатты бидайдың қанша себілетінін білмейміз, өйткені барлығы оның жоғары маржиналдығына назар аудара бастады. Биылғы жылы қалай болатынын ешкім болжай алмайды. Тек бір нәрсе ғана - барлығы қатты бидай тұқымын іздегені анық.

Әрі қарай - ешқашан картоп отырғызбаған адам картоп тұқымын іздеді. Әрине, бәрі зығыр егуді қалайды.

Бірақ менің ойымша, зығыр артық болмайды. Ал қатты бидай бойынша - болуы мүмкін. Егер Еуропада өздерінің жеке өнімі жеткілікті болса, онда біздің көлемдерімізді сатуда проблема туындауы мүмкін. Дегенмен, мен 2014 жылдан бастап қатты бидай нарығын бақылап келемін және ол әрқашан жұмсақ бидайдан 25-40% қымбат екенін көремін. Егер 2014 жылы жұмсақ бидайдың тоннасы 40 мың болса, қатты бидайдың тоннасы 55-56 мың болды. Егер 2017 жылды алып қарасақ, онда жұмсақ бидай шамамен 45 мың, қатты бидай шамамен 65 мың болды. Егер 2019-2020 жылды алатын болсақ, жұмсақ бидай 85-90 мың, ал қатты бидай 120-130 мың теңге болғанын білемін. Биылғы жылы бағадағы алшақтық өсті. Жұмсақ бидай - 90 мың, қатты бидай - 150 мыңға дейін.

- Сондықтан бәрі оны себуге асықты.

- Иә, бірақ бұл оңай шаруа емес. Қатты бидайды сүрі жер алқабынсыз себуге болмайды, өйткені жұмсақ бидай қоспасы болады. Ал бұл төмен сапа мен күтілетін бағаның болмайтынын білдіреді. Сонымен қатар, тыңайтқыш себу қажет.

Тақырып бойынша оқыңыз: Павел Лущак: Кәдеге жарату алымы бізді артқа итереді

- Және соңғы сұрақ: сіз фермерлер үшін биылғы жылдың перспективасын қандай деп көресіз? Өткен маусымда пандемияға байланысты барлық ауылшаруашылық өнімдерінің бағасы өсті. Енді жағдайдың жақсаруымен экономикалық бұралым бойынша кері қозғалыс болады ма?

- Мен өсімді тек майлы дақылдардан ғана көрдім. Жұмсақ бидайдың құны 2019 жылы да, 2020 жылы да бірдей , тоннасына 88-90 мың теңге болды.

Қатты бидайға келетін болсақ, ол Қазақстанда онша көп емес, шамамен 400 мың гектар егіледі. Мен егіс алқаптарының тағы 50-60%-ға, 500-700 мың гектардан өсу әлеуетін көріп отырмын. Бұл сату үшін ешқандай проблема болмайды. Әрине, егер миллион гектар егіліп және 2-3 миллион тонна өнім болса, онда оны сатуда қиындықтар туындауы мүмкін.

- Мүмкін сол кезде қандай да бір жаңа өткізу нарықтары ашылатын шығар.

- Біз дәл қазір біздікі болатын тауашаны таптық. Біз зығыр бойынша Еуропа мен Қытай арасында келеміз, олар бір-бірінің бағасын қыздырады. Қытай жақсы сатып алады - Еуропа бағаны көтереді. Еуропа сатып алады - Қытай бағаны көтереді. Қазір зығырдың бағасы өте жақсы, машинаға тиеу кезінде тоннасына 600 евро - бұл шамамен 315 мың теңге. Бірақ зығыр мұндай бағамен қалады деп ойламаймын. Әрине, барлығы жаңа өнімге - қатты бидайға, зығырға және картопқа отырады, ол наурыз айында 150 теңге, ал сәуірде 180 теңге болды.

- Рахмет! Сіздерге табысты аграрлық маусым, мол түсім және өнімнің жоғары бағада болуын тілейміз.