Қазақстандағы алыпсатарлар бидай бағасын төмендетуге тырысуда

Фото көзі: ElDala.kz

Егін жинау кезеңінде ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасының жыл сайынғы төмендеуі - бұл тек жергілікті алыпсатарлардың қазақстандық «ноу-хауы», осылайша олар ел фермерлерінен түгін қалдырмай алып кетеді. Делдалдар астық нарығында қандай да бір баға белгілерін орнатқысы келмейтін немесе орната алмайтын биліктің әрекетсіздігін пайдаланады.

АгроКеруен Егін 2025 аясында елдің негізгі аграрлық аймақтарындағы фермерлер осындай ойларымен бөлісті, олар тамыз айының ортасынан бастап ауылшаруашылық өнімдерінің бағасының тез төмендеуін байқады.

Бағалар әлемдік бағадан 30% төмен

Фермерлер тамыз айының ортасынан қыркүйектің ортасына дейін Қазақстанның ішкі нарығында астық, майлы және бұршақ дақылдарының орташа бағасы еш себепсіз ондаған пайызға арзандағанын есептеді. Hi-pro бидайы 26%-ға (105 мың теңге/тоннаға дейін), 4-сыныпты бидай - 13%-ға (80 мыңға дейін), арпа - 18%-ға (75 мыңға дейін), зығыр - 31%-ға (210 мыңға дейін), қызыл жасымық - 40%-ға (150 мыңға дейін), күнбағыс - 32%-ға (170 мыңға дейін) арзандады.

Оның үстіне бұл құлдыраудың әлемдік нарыққа еш қатысы жоқ – онда бағалар тұрақты. Соның салдарынан қазір Қазақстанда астық бағасы әлемдік бағадан орта есеппен 30%-ға төмен. Яғни, егіннен табыс табатын ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер (фермерлер) емес, экспорттаушылар болады.

Ұйқыдағы Азық-түлік корпорациясы

Мұның себебі неде? Нарықта реттеушінің жоқтығы оның алыпсатарлардың қолында болуына әкелді. Олар күзде бағаны құлдырату үшін әртүрлі құралдарды пайдаланады, егінді төмен бағамен сатып алуға тырысады, содан кейін оны жоғары бағаға қайта сатады.

Фермерлер бұл жағдайды 2021 жылдан бастап байқады, бұл кезде Азық-түлік корпорациясының нарықтағы рөлі түсініксіз түрде төмендеді. Егер біз 2021 жылғы деректерді алсақ, онда сол жылы фермерлердің шығындары барлық баптар бойынша айтарлықтай өскен төрт маусымнан кейін ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасы бүгінгіден жоғары болғанын көргенде таң қаламыз.

Өткен маусымда Азық-түлік корпорациясы өз рөлін, соның ішінде астық экспортына субсидиялар арқылы қайтаруға тырысты. Бұл ішкі нарықта астық үшін бәсекелестікті күшейтті - фермерлердің пайдасына. Бірақ әзірге Азық-түлік корпорациясының нарыққа айтарлықтай әсер ету үшін ресурстары жоқ. Ол бағаларды жариялауға кешігіп қалды - қазірдің өзінде қыркүйектің ортасы, ал форвардтық сатып алу бағасы әлі жарияланған жоқ. Бұл да алыпсатарлардың пайдасына.

Нарықты кім басқарады

Осы вакуумды қолдана отырып, алыпсатарлар қалтадағы ақпараттық ресурстар арқылы нарықты бағаларға қысым жасау үшін жалған ақпаратпен толтырады. Мысалы, Қазақстанда күтілетін рекордтық өнім туралы ақпараттың қайдан шыққаны түсініксіз? Қайдан шыққан сандырақ? ElDala.kz командасы дәл қазір АгроКеруен Егін 2025 өткізуде. Біз барлық негізгі аграрлық өңірлерге бардық және жылдың қолайсыз болғанын көрдік. Ешқандай рекордтардың болуы мүмкін емес. Сонымен қатар, бүгінгі күні, 15 қыркүйекте егіс алқаптарының 40%-дан азы жиналды. Қалған өрістер бастырыла ма, жоқ па - бұл сұрақ. Ауа-райы егістікке шығуға мүмкіндік бермейді. Фермерлер егістіктерді бастырған кезде, олар астықтың көлемі мен сапасы төмен екенін көреді.

Бұл жағдайда қандай рекордтар болуы мүмкін? Жалған ақпарат арқылы нарықты басқару орын алды. Бір мақсат - бағаны төмендету және онсыз да қиын қаржылық жағдайдағы фермерлерден олардың өнімін төмен бағаға сатып алу.

Майлы дақылдардың түсініксіз құлдырауы

Оның үстіне диқандардың көңілін қалдырған бидай ғана емес, бұршақ дақылдары мен майлы дақылдардың да бағасы болды: тамыздан қыркүйекке дейін арзандады. Неліктен? Бұл түсініксіз. Майлы дақылдардың көп бөлігін жинау әлі басталған жоқ! Әсіресе күнбағыс. Бағаның төмендеуі қайдан пайда болды?

- Бір кездері біз бидайды «нөлге» сатып, жасымық пен майлы дақылдардан табыс табамыз деп әртараптандыруға келсек, қазір көріп отырғанымыз – бұлай істеуге мүмкіндік жоқ. Жасыратын жеріміз жоқ, пайдалы тауашалар қалмады. Бізді банкротқа жасанды айдап салып жатыр, – дейді фермерлер.

Шенеуніктердің аңыздары

Бұл жағдайда бізде алыпсатарлардың өздеріне сұрақтар аз - олар, қандай да бір себептермен, барлық процестердің өзін реттейтін белгілі бір «еркін нарық» туралы шенеуніктердің қызу бастарында әлі күнге дейін өмір сүретін аңызды пайдаланады.

Бірақ біздің нарық еркін емес, жабайы, өзін-өзі ұйымдастырудың қандай да бір құралдары жоқ. Мұндай жағдайда өндіруші ең осал болып табылады - оны кез келген адам «тонай алады».

Өндірушіні жоғалтпау үшін мемлекет сол Азық-түлік корпорациясы арқылы нарықты реттеуге белсенді қатысуы керек (естеріңізге сала кетейік, форвардтар бойынша сатып алу бағасының деңгейі әлі жарияланған жоқ).

Нарықтық анархия

Дәл осындай нарықтық анархияны Орталық Азиядағы қазақстандық бидайды сатып алушылар да пайдаланады - нарықта баға бағдары жоқ екенін ескере отырып, олар қазақстандық трейдерлерге өз шарттарын белгілеуге тырысады. Олар фермерлерге осы «табанды тілектерді» жеткізеді. Мысалы, бағаны төмендетіңіз, әйтпесе бидай экспортқа «өтпейді».

Бұл жағдайда мемлекет өзін көрсетуі керек. РФ Ауыл шаруашылығы министрлігі трейдерлер ұстануға міндетті «ұсынымдар» шығаратыны ешкімге құпия емес - қандай бағадан төмен экспортты жүзеге асыру мүмкін емес. Мысалы, қазір Қара теңіз портындағы (FOB) 4-сыныпты бидайды тоннасына 230 доллардан арзан сатуға болмайды. Бұл 145 мың теңге/тонна. Біздің бағасы элеваторда 70 мың теңге. Егер вагонмен шекараға дейін жеткізу бағасын қоссаңыз да, (мысалы, Сарыағаш DAP), біздің ішкі нарықтағы баға Өзбекстаннан сатып алушылар қалайтын бағадан 30% жоғары болуы керек. Яғни, тоннасына кемінде 200 доллар. Бұл қазіргі әлемдік баға деңгейі.

Алыпсатарды биржаға жіберу

Бұл жағдайдан шығудың ең жақсы жолы барлық негізгі дақылдарды (бидай, арпа, зығыр, жасымық, рапс және т.б.) тек биржа арқылы экспортқа жөнелту ережесін белгілеу болар еді. Бұл нарыққа ашықтық береді. Яғни, кез келген фермер шетелдік сатып алушылардың қазақстандық астықты қандай бағамен сатып алатынын көретін болады. Ертең осы фермерге делдал келіп, «экспорттық баға жоқ» деген ертегілерді айта бастағанда, фермер оны барлық экспорттық бағалар ақ-қара түске боялған биржаның веб-сайтына жібереді. Яғни, фермерді алдау аяқталады.

Айтпақшы, бұл негізінен экспортқа шығарылатын ұн мен басқа да өңделген өнімдердің (өсімдік майы) экспортына да қатысты болуы керек: бәрі ашық және фермерді хабардар ету үшін қол жетімді болуы керек.

Лайлы суда ізді жасырып, фермерлердің еңбегінен пайда табуды тоқтату керек.

Өз кезегінде ElDala.kz командасы серіктестеріміздің қолдауымен АгроКеруен Егін 2025 бағыты бойынша жүруді жалғастыруда:

«Эридон Қазақстан» - өсімдіктерді қорғау және озық агротехнологияларды жеткізуші;

«Астық Транс» - Қазақстандағы астық вагондарының ең ірі операторы;

JAC - бренд Қазақстандағы жаңа автокөліктерді жеткізушілердің Үздік-5 қатарына кіреді.

Сергей Буянов