Серік Рахимбаев: Ветеринария саласы бойынша біз үшінші әлем елдерінің қатарындамыз

Қазақстандық сарапшылар қазіргі ветеринария саласындағы қауіпсіздік жүйесінің әлсіздігі елге қауіпті болуы мүмкін. Атап айтсақ, мал шаруашылығы өнімдерін экспорттаудағы проблемалардан бастап, ұлт денсаулығының нашарлауына дейін әсер етеді.

Пандеминың салдары

2020 жылы басталған COVID-19 пандемиясымен қатар, елде таралған құс тұмауының өршуі экономика мен адамзатқа жануарлардан жұғатын аурулардың әсері қаншалықты екенін көрсетті.

«Астана Агропродукт» компаниясының негізін қалаушы, ветеринария ғылымдарының кандидаты Серік Рахимбаев ветеринария ғылымдарының магистрі Сергей Евсеенконың (1884) «Медицина адамды қорғайды, ал ветеринария адамзатты қорғайды» деген сөзін еске түсірді.

Фотода Серік Рахимбаев

 -Мысалы, Ресейде революцияға дейін ветеринария қызметі Ішкі істер министрлігінің, ал революциядан кейін НКВД-нің құрамында болды, - деді сарапшы. - Бұл ветеринарияның мемлекеттің қауіпсіздігі үшін маңыздылығын көрсетеді. Жануардан адамға жұғатын зооантропонозды аурулар бар. Бұған көптеген инфекциялар жатады. Сондай аурулардың бірі- коронавирус. Пандемияның салдарынан бүкіл әлем қандай жағдайға тап болғанын көріп отырмыз.

Қазақстандағы ветеринария саласын қайта құру керек. Қазіргі жағдай оншалықты мәз емес, бүкіл жүйеде шешетін мәселе көп. Шындығында, бұл саланы қайта құру керек. Серік Рахимбаев ветеринарияға өзгеріс енгізудің схемасын жасады. Ол оны ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігіне жіберді. Ол бұл өзгерістерді 2022 - 2026 жылдарға арналған жаңа агроөнеркәсіптік кешенді дамыту бағдарламасына енгізу қажет деп санайды. Бұл Ауыл шаруашылығы министрлігінде қаралуда.

Тақырыпқа байланысты оқу: Парламент электронды ветеринарлық құжаттарды енгізуді мақұлдады

Алайда, өздеріңіз білетіндей, осы бағытты қадағалап отырған Ауыл шаруашылығы вице-министрі Гүлмира Исаева қызметінен кеткеннен кейін, бұл жұмыс басқарусыз қалды.

Жеке тәжірибе

Бұл бағыттағы өзгерістерді басату керек. Серік Рахимбаевтың пікірінше, ең алдымен, осы саладағы мамандардың жалақысын арттыру арқылы мал дәрігерінің мәртебесін көтеру керек деп санайды.

«Ветеринарлық жүйені басқару халықаралық стандарттарға сәйкес дұрыс интеграцияланған және сертификатталған болуы керек», - деп түсіндірді сарапшы. - Егер біз мұны жүзеге асырып, орындасақ, онда біз бәрін ретке келтіре аламыз. Сонымен қатар, біз  тек тоқ –жалақысы жақсы қызметкерден ғана талап ете аламыз. Еңбекақысы мардымсыз маманнан жұмысты қалай сұрауға болады. Ауылдағы ветеринарларымыз айына 60-70 мың теңге алатын болса, қалайшаолардан жұмыс істеуді күтуге болады? Олар жұмыс туралы емес, қалай өмір сүру керектігін ойлайды.

Серік Рахимбаев ветеринария саласы Еуропадағы ең дамыған елдердің бірі Францияны мысалға келтіреді. Онда өте бай адамдар ғана ветеринария институттарында оқи алады екен. Ветеринардың жалақысы орта есеппен 2-3 мың еуроны құрайды, қымбат жеке клиникада жоғары санатты маман 5 мың еуроға дейін алады. Мүмкін, бұл мамандардың жеке практикамен айналысу мүмкіндігіне байланысты болуы мүмкін.

Қазақстанда ветеринарияны осындай жолға салуға күш жұмсауымы қажет. 2000 жылдары лицензияланған ветеринарлар жүйесі құрылды, олар берілген аумақта белгілі бір қызмет түрлерін жүзеге асыруға құқы болды. Оның ішінде мемлекеттік тапсырыс қабылдауға болатын еді. Өкінішке орай, бұл әрекет те сәтсіз аяқталды, өйткені мемлекеттік тапсырыстар да белгілі бір ортада өткізілді, нарық қатысушыларының қолында қалды.

Тақырыпқа байланысты оқу: Шымкент мал өсірушілері Өзбекстан мен Түркияға ет экспорттай алмайды

Нәтижесінде 2010 жылдан кейін лицензиясы бар ветеринарлар институты тоқтатылып, ветеринария мемлекеттік монополияға қайта оралды. Сонымен бірге коммуналдық қызметтердегі мал дәрігерлерінің жалақысы айына 60 - 70 мың теңге көлемінде төленеді. Әрине, мұндай жағдайда жұмыс істегісі келетіндер өте аз.

- Осылайша, мал дәрігері мамандығының және бүкіл ветеринарияның болашағы бұлыңғыр болып тұр, - деді Серік Рахимбаев. - Бұл мамандықты оқуға  жастар бармайды. Егер қазір жағдай жедел түрде өзгертілмесе, 10 жылдан кейін бізде мал дәрігерлері мүлдем болмайды. Себебі қазіргі жұмыс істеп жүрген мамандар зейнетке шығады. Оларды алмастыратын ешкім болмайды. Маман тапшылығы қазірдің өзінде байқалуда. Ауылдық жерлерде мал дәрігерін табу оңай емес. Болашақта жақын шетелдерден (Украина, Ресей, т.б.) мамандар бізге «вахталық» жұмыс істеуге келуі мүмкін, сөйтіп оларға біздің мамандар ешқашан алмаған жалақыны төлеуге мәжбүр боламыз.

Сарапшы қазір Қазақстанда 20 мыңға жуық сертификатталған ветеринар бар екенін атап өтті. Яғни, іс жүзінде кадр тапшылығы жоқ. Алайда, олар басқа мамандықтармен айналысады, өйткені олар өздерінің негізгі мамандықтары бойынша жұмыс істеуге бармайды. Егер мал дәрігерінің жұмысы тиісті деңгейде бағаланып, жақсы жалақы төленсе, онда көптеген мамандар қайта оралады. Ия, және жастар жұмыс істеуден қашпайды.

Сонымен қатар, жергілікті жердегі ветеринар мамандар жұмыс істеу үшін жағдайларын жасау керек (ветеринарлық пункттер, құрал-саймандар мен арнайы киімдер, жанар-жағармай материалдары, қосалқы бөлшектер және т.б. арнайы машиналармен қамтамасыз ету керек, бұл жұмыс уақытын үнемдеуге, мамандардың жарақаттануын болдырмауға көмектеседі). Қызмет барысындағы керекті  ақпараттық құралдармен жабдықтау қажет, себебі қазіргі қолданыстағы электронды база сын көтермейді, ал ауылдық округтерде интернет-ресурстар мектеп оқушыларына қашықтықтан оқытуды қамтамасыз ете алмауда.

«Қазір біздің ветеринарлар күндіз жұмыс істейді, ал кешке жануарларды электронды тіркеуді толтыру үшін интернетті күзетуге мәжбүр», - деді Серік Рахимбаев. - Сонымен қатар, бұл базаға облыстағы бір қолданушы кірсе, ал басқа ауылдық округтер кіре алмайды.

Саланың болашағы

Сонымен қатар, жалақының төмен болуынан- ветеринарлар орындайтын жұмыс сапасы төмендейді. Бұған түрлі аурулардың өршуі дәлел болмақ. Егер мемлекет адамдарды еңбек етуге тарта білсе, қалғанын технологиямен шешуге болады. Өйткені, Қазақстанның ветеринария туралы заңы өте жақсы дайындалған, дейді Серік Рахимбаев. Енді бізге осы саладағы қызметтердің бірыңғай жарғылары мен республикадағы ақылы қызметтердің бірыңғай тізілімін жасау қажет.

Осындай жағдайлар жасалған соң, жастардың жұмысқа деген құлшынысы артады. Атап айтқанда, мал есебін жасау. Қандай талаппен жасалатынын айтсақ, ветеринар өз учаскесінде малды тіркеп, ен салу-таңбалауды жасау үшін мал иесі ақы төлеуі керек.  Мысалы 500 теңге дейік. Осы ақшаның 30 немесе 40% -ын маман өзі жалақыға үстеме түрінде алуы керек. Бұл табыс ветеринарлық қызметке деген қызығушылықты арттырады.

Ветеринарлар малдың қанын қабылдаудан бастап таңба салуға дейін жүздеген мың түрлі манипуляциялар-қызметтер жасайды, Олардың кем дегенде бір бөлігін ақылы негізге ауыстыру жұмыс сапасын жақсартады. Бұл дегеніміз, ол қазір мезгіл-мезгіл болып тұратын қауіпті аурулардың өршуінен сақтандырады.

Тақырыпқа байланысты оқу: Алмасбек Садырбаев: Мал шаруашылығындағы жағдай қиын

Әсіресе вакцинация сапасына қатысты. Аусыл, сібір жарасына – дұрыс вакциналарды қолдану бұл аурулардың таралу қаупін төмендетуі мүмкін. Әйтпесе, мал экспортының болашағы зардап шегеді. Сонымен қатар аталған салада тұралап қалады.

- Мысал үшін айтар болсақ, көрші Моңғолияда аусыл ауруы шығуы мүмкін ел қатарына жатады, - деп түсіндірді Серік Рахимбаев. - Соның салдарынан, онда бір келі еттің құны біздікінен бірнеше есе төмен. Яғни, олар үшін экспортқа ет шығарылмайды, ішкі нарық етке толып жатыр, бұл ет бағасына әсер етеді. Бұған жол бермеу үшін ветеринарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша мұқият жұмыс жүргізу керек. Сонымен қатар, қазір біз аусылға қарсы вакцинаны көрші елге тәуелді болып, Ресейден импорттап алып отырмыз. Елде вакцина өндіру керек. Бізде осындай тапсырысты орындай алатын ҚР Білім және ғылым министрлігінің құрылымында орналасқан малды қорғау жөніндегі тамаша институт бар.

Елде GMP халықаралық стандарттарына сәйкес келетін ветеринарлық дәрі-дәрмектер шығаратын өзіндік биоиндустриялық индустрияны құратын уақыт келді, деп атап өтті сарапшы. Стандарттау және сертификаттау жөніндегі институт жұмыс істейді. Бір кездері белгілі  болған Алматы биокомбинаты жабылды және оның орнына ешқандай жаңадан институт ашылмады. Отарда «Антиген» ППБ ғылыми-зерттеу институты жұмыс істеуде. Бірақ оларда өндіріс режимін қатаң бақылауға және өнімдерді қадағалауғы мұқтаж.

«Қазақстан Республикасының ветеринариялық препараттарының мемлекеттік тізілімінде көптеген отандық өнімдер бар сияқты, бірақ олардың көпшілігі жай ғана тізімде тұр, ешқашан іс жүзінде қолданылмаған», - деп қосты Серік Рахимбаев. - Сонымен қатар, әлемнің барлық елдері өздерінің вакциналарын өндіреді, өйткені бұл ұлттық қауіпсіздік үшін керек. Қазақстан дәл осылай әрекет етуге тиіс. Сонымен қатар, бұл саладан өте көп пайда түседі, соны пайдалануымыз қажет. Алайда өкінішке орай, ол толық жұмыс істемейді.

Заңның осал тұстары

Ветеринарлық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ең маңызды шарты - малды тек арнайы орындарда сою. Инфекция қаупін толығымен жою үшін малды үйден союға толықтай тыйым салу керек, дейді Серік Рахимбаев.

2018 жылдың желтоқсан айында ол елдегі мал сою туралы мәліметтерді жинайтын жұмыс тобының құрамында болды. Сонда анықталған жағдай - республикада ет өңдеу зауыттары мен қасапханаларда малдың 5% -ы ғана сойылады. Ал қалған малдың барлығы ауыл тұрғындарының аулаларында бауыздалады. Сондықтан жүйені өзгерту керек, өйткені қазір малды сою және етті тасымалдау кезінде санитарлық нормалардың бұзылуынан аурулардың таралу қаупі өте жоғары.

- Қазір заңда олқылықтар бар, мысала заңда «қасапханада» союға рұқсат етіледі, - деді сарапшы.  Яғни малды ағашқа іліп, кез-келген жерде сояды. Себебі заңда анық көрсетілмеген болып саналады. Сондықтан бұдан шығудың жалғыз жолы - малды тек қасапханалар мен ет өңдеу зауыттарында союды талап етіп, «қасапхана» ұғымын мүлдем алып тастау қажет. Тек осы жағдайда ғана санитарлық нормаларды сақтауға және ветеринарлық сараптама жүргізуге болады.

Тақырыпқа байланысты оқу: «Фермерлік» ет жайлы алып қашпа сөздер

Қазақстанның ауылдық жерлерде мал сою алаңдарын салу бойынша ауқымды бағдарлама 2008-2010 жылдары жүзеге асырылды. Алайда, олардың көпшілігі пайдаланылмады, өйткені мал сою тұрғындардың аулаларында жасала берді. Ал ветеринарлық қызметте заң бұзушыларға ықпал ету механизмі болған жоқ, себебі бұл заңдағы олқылықтың болуына байланысты еді.

«Ал ветеринария саласы бойынша біз тіпті екінші әлем елдерінің тізіміне кірмейміз, біз үшінші әлем елдерінің қатарындамыз. Моңғолияда да барлық малды сою пункттері мен ет комбинаттарында жасалады»- деп түйіндеді  ойын Серік Рахимбаев.

Айтқандай, ветеринарлық қауіпсіздіктен басқа, мал союға тыйым салатын тағы бір жағдай, ол - мал ұрлығы. Егер тыйым салсақ, мал ұрлығы тоқтайды, өйткені ұрланған малды ет комбинатына тапсыруға болмайды, демек, қылмыскерлер малдарын өткізе алмайды.

Сондай-ақ, малды электронды тіркеу (чиптер, болюстер, радиожиілік белгілері) арқылы «ұрлықтан»  сақтап қалудың алдын алуға  болады. Алайда, мұнда да Ауыл шаруашылығы министрлігінің белсенді рөлі қажет.

«Біз көптеген жылдар бойы жеке шаруашылықтарды және ұйымдастырылған шаруа қожалықтарын қарапайым құлаққа салатын енмен қамтамасыз ете алмадық», - деді Серік Рахимбаев. - Жақында заңнамалық деңгейде ҚР Парламенті Сенаты мен Мәжілісі малды тіркеуге арналған электронды паспорттарды енгізуді мақұлдады. Бірақ мұнымен біз тек формасын ғана өзгерттік, жағдай сол күйде (құлаққа салатын  белгілерінің болмауы) шешілмеген қалпында тағы қалды.

Сергей Буянов