Сүт саласы Қазақстанның барлық агроөнеркәсіптік кешенінің драйверіне айналуы мүмкін

Фото көзі: ElDala.kz

Қазақстанның сүт саласы елдің барлық аграрлық секторын дамытудың драйвері болуға мүмкіндігі бар. Алайда, бұл әлеуетті жүзеге асыру үшін ұзақ мерзімді стратегия жетіспейді. «Атамекен» ҰКП жобалық кеңсеге барлық мүдделі тараптарды шақыра отырып, оны әзірлеуді жоспарлап отыр. Бұл туралы ElDala.kz порталына ұлттық кәсіпкерлер палатасының АӨК және тамақ өнеркәсібі департаментінің директоры Ербол Есенеев айтып берді. 

- Ауыл шаруашылығы экономикасындағы сүт саласының үлесі бүгінде айтарлықтай жоғары, - деді Ербол Есенеев. - Жыл сайын 500 млрд теңгеге жуық өнім өндіреді. Бұл - АӨК саласына үлкен үлес. Бүгінгі таңда бізде жалпы саны 140 мыңға жуық мал басымен 800-ге жуық сүт фермасы жұмыс істейді. Ең көп таралған тұқым - голштин, содан кейін симментал. Бірақ, өкінішке қарай, көптеген фермалардың ауқымы аз. Орташа алғанда, бір фермаға 150 бастан келеді. Бұл аз, өйткені қолайлы табыстылықты кем дегенде 300 бас қамтамасыз етеді. Мысалы, Ресейде олар 1200-ден мал басынан аз шаруа қожалықтарын салу жобаларынан мүлдем бас тартты, өйткені олар осы санды ең тиімді деп санайды. Бізде мал басы  1000-нан астам фермалар бар - барлығы 45. Бұл - біздің көшбасшыларымыз. Сондықтан біз жаңа ірі сүт-тауар фермаларын салу және осы жобаларды мемлекеттің қолдауы қажеттігі туралы айтып отырмыз.

Ербол Есенеевпен бейне форматында сұхбатты мына жерден көруге болады:

ElDala.kz редакциясы Ірі қара малдың сүтті және аралас тұқымдарының республикалық палатасымен бірлесіп екі сүт Агрокеруенін өткізіп, еліміздегі ондаған ірі сүт фермаларын аралады.

Көргеннен басты қорытынды - дәл осы сүт фермалары - аграрлық сектордағы ең технологиялық кәсіпорындар. Бұл - сүт өндірісінің ерекшелігі.

- Сүтпен айналысатын шаруашылықтардың барлығы алдыңғы қатарлы, - деп атап өтті Ербол Есенеев. – Олар үнемі жаңарып отырады, дамып келеді, олар жердің ең құлшынысты пайдаланушылары. Біз «Атамекеннің» қабырғасында сүтпен айналысатын барлық фермерлерді нағыз патриоттар деп атаймыз. Өйткені, бұл - жылына 365 күн назарды қажет ететін аграрлық бизнестің ең күрделі түрі. «Родина» агрофирмасының басшысы Иван Адамович Сауэр бір кездері айтқандай, сүтпен айналысқысы келетін адам алдымен тұрып ұйықтауды үйренуі керек. Себебі бұл - үлкен жауапкершілік және орасан зор жұмыс.

Сүт бизнесінде табысқа жету үшін жем өсіруден бастап дайын өнімді қаптауға дейін бүкіл өндіріс тізбегі қажет. Әйтпесе, шығыста импортпен және сүтті алмастыратын суррогаттармен бәсекелесуге мүмкіндік беретін қажетті табыстылық болмайды. Сондықтан сүт өндірумен айналысуға бел буған кәсіпкер дамуға көп ақша жұмсайды.

Оның ішінде инвестициялар ауқымды цифрландыруға жұмсалады: қазіргі заманғы фермаларда процестерді басқаруға көмектесетін әр түрлі жүйелер орнатылған – жануарлардың жай-күйін бақылаудан бастап жем сапасын бақылауға дейін. Бұған қоса, Қазақстандағы бірқатар фермалар мал саууға арналған роботтармен жабдықталған, бұл автоматтандырудың ең жоғары нүктесі болып табылады, қол еңбегін қысқартады және сүттің жоғары сапасын қамтамасыз етеді.

Тақырып бойынша оқу: Сүт өндірісінде Қазақстанның көшбасшысы болу

Жеке мәселе – сүт фермаларының жермен жұмысы. Оларға шырынды жем қажет болғандықтан, бұл сүт фермалары суармалы егіншілікті міндетті түрде енгізуге мүдделі, бұл еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз етеді және әр гектардан кірісті арттырады, сонымен қатар ауа-райының қауіп-қатеріне байланысты егіннің өнбеу қаупін азайтады. Сонымен қатар, сүт фермалары көңді мұқият пайдаланады, оны өнімділікті арттыру және топырақтың құнарлылығын сақтау үшін егістіктеріне енгізуге тырысады. Мысалы, Ақтөбе облысының шөлді жағдайында суару мен топырақпен жұмыс істеудің арқасында малды сапалы азықтандыру үшін қажетті жүгері мен басқа да дақылдарды өсіруді жолға қойған «Айс» фермасы осындай тәсілдің мысалы болып табылады. Бұл компанияға Қазақстандағы сүттілік бойынша көшбасшы болуға мүмкіндік берді.

- Сүт өнеркәсібінде жануарлардың саулығын қамтамасыз ету, өнімнің сапасын қамтамасыз ету үшін өте дәл баптау қажет, - деді Ербол Есенеев. - Сиырдың сүті - тілінде. Яғни, жем өндіруден бастап бүкіл процеске өте мұқият, өте егжей-тегжейлі қарау керек. Ауыспалы егісті сақтау, заманауи техниканы сатып алу, сапалы тұқымдарды пайдалану қажет. Сондықтан озық сүт кәсіпорындары көбінесе заманауи агротехнологияларды енгізу мен қолданудың мысалы болып табылады.

Маңызды аспект - күрделі технологиялық тізбек білікті кадрларды қажет етеді. Сүт компаниялары оларды дайындаумен айналысады, мақсатты түрде жастарды оқуға жібереді. Ақыр соңында, тіпті рецептке сәйкес жемді дұрыс араластыру үшін сізге білікті маман қажет, әйтпесе табыстылық үшін қажетті сүт сауу деңгейіне жету мүмкін болмайды. Ізінше барлық басқа тізбек – ветеринария, көбею, өсімдік шаруашылығы бөлімі және т.б. жүреді. Бір буынның сәтсіздігі бүкіл тізбекке проблема тудырады. 

Ауылдағы мамандарды оларға лайықты өмір сүру жағдайларын жасамай тарту және ұстау мүмкін емес. Шынында да, көбірек ауыл тұрғындары қалаға көшуге тырысатын жағдайда, ауылдағы өмірдің жоғары сапасы ғана ауылға мамандар үшін күресте қаламен бәсекелесуге мүмкіндік береді. Мұнда мысал ретінде Ақмола облысындағы Родина ауылы мен Солтүстік Қазақстан облысындағы Новоникольское ауылын келтіруге болады. Оларды, тиісінше, Родина агрофирмасы мен «Зенченко және К» компаниясы дамытып, тіпті, әр қалада қолжетімді емес өмір сүру стандарттарын қамтамасыз етеді.

Әрине, сүт фермалары ауыл тұрғындарын жыл бойы жұмыспен қамтамасыз етеді. Мұнда өндіріс жылына 365 күн болғандықтан, өсімдік шаруашылығындағыдай маусымдық емес. Бұл - сүт өнеркәсібінің ел үшін маңыздылығын анықтайтын тағы бір маңызды ерекшелік.

Тақырып бойынша оқу: Геннадий Зенченко: «Иә, бұл апат»

Осы факторлардың барлығын ескере отырып, бизнестің сүт өнеркәсібіне барғысы келмейтіні таңқаларлық емес. Иә, шикізатты өңдеуге күнделікті жөнелтудің арқасында тұрақты ақша ағынын қалыптастыру мүмкіндігі бар. Бұған қоса, өткізу проблемасы жоқ, өйткені елдің ішкі нарығында жылына кемінде 500 мың тонна шикізат тапшылығы бар. Бұл - сүт өнеркәсібінің тартымды жақтары.

Алайда, кәсіпкерлерді біз жоғарыда атап өткен барлық қиындықтар тоқтатады - технологиялық тізбекті құруға біржолғы ірі инвестициялардың қажеттілігі, суаруды енгізу қажеттілігі (барлық жерде мұндай мүмкіндік жоқ), жоғары білікті кадрларды тарту және әлеуметтік мәселелерді шешу қажеттілігі.

- Өкінішке қарай, сүт өнеркәсібінде айтарлықтай өсім байқалмайды, - деді Ербол Есенеев. - Жаңа жобаларға инвестиция салғысы келетін бастамашылар жоқ. Өйткені олар мұндай жобалардың әрқайсысы ондаған жылдарға созылатынын түсінеді. Нәтижесінде біз әлі күнге дейін сүт өнімдеріне байыпты импортқа тәуелдіміз, нарықта көптеген контрафактілер бар.  2022 жылдың қорытындысы бойынша біз сырттан 400 млн долларға сүт өнімдерін әкелдік. Бірақ әлеуетті іске асыру үшін ұзақ ақша қажет, мемлекет тарапынан болжамдылық қажет. Фермерлер мемлекеттік қолдау қағидаларының қаншалықты жиі өзгеретінін көреді және бұл ұзақ мерзімді жобаларға сенімсіздік тудырады. Осы салаға кіретін инвестор 10-15 жылға жоспарлау мүмкіндігіне ие болуы керек.

Сүт саласының өндіріс көлемі бойынша ресми статистикасы да түсініксіздік қосады. Оның деректеріне сәйкес, Қазақстанда 6,3 млн тонна сүт өндіріледі. Бірақ сарапшылар сандардың айқын бұрмалануын бірнеше рет атап өтті. Шын мәнінде өңдеуге шамамен 1,9 млн тонна сүт келеді. Иә, жеке қосалқы шаруашылықтар өндірісінің кейбір бөлігі қайта өңдеуден тыс қалады. Бірақ әлі де көптеген қосып жазулар бар екені түсінікті. Мұнда да мемлекет нақты базаға сүйене отырып, саланы дамыту бағдарламасын әзірлеу үшін тәртіп орнатуы керек.

- Өңдеуге келетін сүттің сапасына да үлкен сұрақ бар, - деп еске салды Ербол Есенеев. - ЖҚШ-дан сүт зауыттарына баратын шикізат тапсыру кезінде бақыланбайды және іс жүзінде антибиотиктердің құрамы, соматикалық жасушалардың құрамы бойынша қауіпсіздік бойынша ЕАЭО техникалық регламенттеріне сәйкес келмейді. Иә, әзірге Қазақстан үшін техникалық регламенттерді енгізуді кейінге қалдыру қолданылады, бірақ ол ерте ме, кеш пе, аяқталады, осы кезде біз қайта өңдеу кәсіпорындарын жүктеу үшін сапалы шикізат өндіруді қамтамасыз етуіміз керек.

Тақырып бойынша оқу: Қазақстандағы 2021 жылы сүт өндіру мөлшері бойынша ТОП-50 сүт фермасы

Осы қиындықтарды еңсеру және сүт бизнесіне жаңа инвесторларды тарту үшін жағдай жасау - «Атамекен» ҰКП саланы дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламасын әзірлеу үшін құратын жобалық кеңсе шешуі тиіс міндет. Бұл бизнес үшін де, үкімет үшін де әрекетке бастайтын нұсқаулық болады.

Жобалық кеңсенің міндеті - сүт саласын дамытуға мүдделі барлық тараптарды біріктіру және олардың мүдделерін ескеру. Соның ішінде жаңа жобаларды қаржыландыруды қамтамасыз ететін даму институттары.

- Сүт саласының жобаларын бізде «Бәйтерек» қоры қаржыландырады, - деді Ербол Есенеев. - Өкінішке қарай, біз кешенді тәсілді көрмейміз. Яғни, жаңа сүт фермасы суармалы жерлермен қамтамасыз етіле ме (бұл жергілікті әкімдіктердің мәселесі), ағынды суларды қайта өңдеуге арналған биогаз қондырғысын монтаждау болжанып отыр ма, кадрлар қалай дайындалады және т.б. Мұнда іс-шаралар кешені қажет, ал «Атамекен» барлық қауымдастықтардың бірлестігі бола отырып, жобалық кеңсе шеңберінде осы үйлестіруді өз мойнына алуға дайын.

 Бұл ретте бағдарлама ағымдағы жағдайды нақты бағалаудан бас тартуы және 10-15 жылға түпкілікті даму мақсатын айқындауы тиіс. Бағдарламаның негізгі индикаторы алдағы 15 жыл ішінде шикі сүт өндірісін 9 млн тоннаға дейін ұлғайту болуы тиіс. Яғни, қазіргі деңгейден шамамен үш есе көбейту. Бұл ішкі нарықтың қажеттілігін жабуға да, сүт өнімдерімен экспортқа шығуға да мүмкіндік береді.

- Біз барлық тараптардың мүдделерін сақтау жауапкершілігін өз мойнымызға аламыз, - деп түйіндеді Ербол Есенеев. - Жеңілгендер болмайды. Халық сапалы отандық өнімді қолжетімді бағамен алады, қайта өңдеушілер жыл бойы тұрақты жеткізіліммен қамтамасыз етіледі, ал бүгінде шикізат көлемі қыс пен жазда ЖҚШ жеткізілімдерінің маусымдылығына байланысты 10-11 есе өзгереді. Мемлекет салық түрінде қайтарым алады, өйткені сүт фермалары бүгінде ең ірі төлеушілер болып табылады. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі әрдайым бизнестің бастамаларын қолдайды және бұл жолы да солай болады деп сенемін.

Бағдарламаның жұмыс нұсқасын екі-үш ай ішінде жазу жоспарлануда, содан кейін ол әр түрлі пікірлер мен ұсыныстарды – фермерлерді, өңдеушілерді, мал жеткізушілерді, ғылымды, мемлекеттік органдарды ескере отырып тегістеледі.

«Атамекен» ҰКП жоспарында ауыл шаруашылығының басқа да салаларында осындай бағдарламалар дайындау көзделген.

Сергей Буянов