Ветеринариядағы МЖӘ: Германияның тәжірибесі және Қазақстан үшін келешектері

Жаһандану және мал шаруашылығы өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігіне қойылатын талаптардың өсуі жағдайында ветеринариялық қамтамасыз ету мәселелері кез келген ел үшін стратегиялық маңызға ие болады. Өзінің ветеринарлық қызметін реформалау сатысында тұрған Қазақстан халықаралық тәжірибені белсенді зерттеп жатыр. Қазақстан-Германия аграрлық-саяси диалог (APD) аясында қазақстандық делегацияның Германияға ұйымдастырылған оқу сапары білімнің аса құнды көздерінің бірі болды.

Сапар ветеринариялық қамтамасыз ету жүйесін және жануарлардың денсаулығын сақтау саласындағы мемлекеттік және жеке құрылымдардың өзара іс-қимылын зерттеуге арналды. Делегация құрамына ҚР Парламенті Мәжілісінің, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің, референттік зертханалардың және «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының өкілдері кірді. Мемлекеттік және жеке құрылымдар арасындағы ынтымақтастықтың әртүрлі үлгілеріне назар аударылды:

• ветеринариялық зертханаларда ауруларды диагностикалау саласында;
• эпизоотияға қарсы күрес саласында;
• аурулардың өршуі кезіндегі шаралар мен өтемақы төлемдерін қаржыландыру мәселелері бойынша;
• сондай-ақ мемлекеттік және жеке ветеринарлардың өзара іс-қимылын ұйымдастыруда.

Ветеринариялық қадағалаудың мемлекеттік құрылымдары: ішкі көрініс

Сапардың басты оқиғасы Германияның бас ветеринар дәрігері (BMLEH) доктор Катарина Клугемен және оның әріптестерімен кездесу болды. Қатысушылар вакциналарды тіркеу, ғылыми зерттеулер жүргізу, жануарларды, шәует пен эмбриондарды экспорттау және ветеринарлық мамандарды даярлауды қоса алғанда, федералды және жер деңгейіндегі Германияның ветеринарлық қызметінің құрылымына шолу алды.

Германияда ветеринарлық қадағалау өкілеттіктері федералды және жер ведомстволары арасында бөлінеді. Федералды ведомство заң жобалары мен бұйрық жобаларын әзірлейді, ал жер (аймақтық) органдары оларды жүзеге асыруға жауапты. Қауіпті аурулар мен эпизоотиялар, сондай-ақ олардың алдын алу шаралары ерекше бақылауға жатады. Жергілікті жерлерде ветеринариялық қадағалауды аудандық қызметтер жүзеге асырады.

Делегация Клоппенбург округінің ветеринарлық қызметіне (Veterinäramt Cloppenburg) барып, жануарлардың әл-ауқатының сақталуын бақылау жүйесімен, тасымалдау ережелерімен, лицензиялаумен және жеке ветеринарлық құрылымдарды қадағалаумен танысты. Ветеринарлық қызмет жануарлардың денсаулығы мен биоқауіпсіздігін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. Негізгі назар эпизоотиялардың алдын алуға және күресуге аударылады. Барлық шаруашылықтар міндетті қадағалауға жатады. Жеке ветеринарлармен бірлесіп гигиена, вакцинация және тұрақты тексерулер бойынша бағдарламалар жүзеге асырылуда.

Жүйенің орталық элементі - инфекциялардың өршуін үйлестіретін дағдарыс орталығы (мысалы, шошқа обасы, құс тұмауы, аусыл). Жануарлар мен өнімдердің тасымалдануы бақыланады: тасымалдауға тексеруден және тиісті рұқсат алғаннан кейін ғана рұқсат етіледі. Сондай-ақ, фермерлермен және тұрғындармен белсенді ағарту жұмыстары жүргізілуде.

Делегация Германия Ауыл шаруашылығы министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымы — Friedrich-Löffler-Institut (FLI), Федералды жануарлар денсаулығын зерттеу институтының жұмысына ерекше назар аударды. FLI аса қауіпті аурулар бойынша ұлттық референттік зертхана қызметін атқарады, вакциналарды әзірлеумен, эпидемиологиялық зерттеулер жүргізумен және Германия мен Еуропалық одақ үкіметіне биоқауіпсіздік мәселелері бойынша кеңес берумен айналысады.

Қатысушылардың үлкен қызығушылығы сонымен қатар ветеринариялық препараттарды тіркеу мен бақылауда шешуші рөл атқаратын Пауль Эрлих институтының (PEI) тәжірибесі болды. Германияның Федералды ауыл шаруашылығы, азық-түлік және аймақтық даму министрлігіне қарасты PEI ветеринарлық медицина бөлімі айналысады:

• вакциналарды, иммундық сарысуларды және иммуномодуляторларды бағалау және тіркеу;
• моноклоналды антиденелерді қоса алғанда, иммунотерапияның жаңа әдістерін әзірлеу және бақылау;
• клиникалық (далалық) сынақтар жүргізуге рұқсатпен;
• өндірушілерге ғылыми кеңес беру;
• фармакологиялық қадағалауды жүзеге асыру — препараттардың қауіпсіздігін бақылау.

PEI сапа мен қауіпсіздіктің жоғары стандарттарын қамтамасыз ететін ауылшаруашылық жануарларына, үй жануарлары мен балықтарға арналған өнімдерді әзірлеуді қолдайды. Институт құрамына in vivo зерттеулер мен өнімдердің сериясын бақылау үшін инфрақұрылымды қамтамасыз ететін орталық мал шаруашылығы кешені кіреді.

Сонымен қатар, PEI зооноздар бойынша ғылыми зерттеулер жүргізеді және 3R қағидаттарына сәйкес жануарларға арналған эксперименттерді азайтуға және жетілдіруге бағытталған балама әдістерді белсенді түрде дамытады: ауыстыру (Replacement), қысқарту (Reduction), жетілдіру (Refinement).

Мемлекеттік-жекешелік әріптестік: рөлдерді нақты бөлу

Германияда мемлекеттік органдар бақылау мен қадағалауға жауап береді, ал ветеринарлық шараларды орындау жеке құрылымдарға жүктеледі. Бұл диагностикаға, емдеуге, зертханалық зерттеулерге және тіпті эпизоотияға жауап беруге қатысты.

«Мемлекет жеке ветеринарлардың, зертханалар мен компаниялардың жауапкершілік аймағында бақылау мен диагностика мен емдеуге жауап береді. Бұл тәсіл жауапкершілік аймақтарын тиімді бөлуге және жауап берудің жеделдігін арттыруға мүмкіндік береді. Аса қауіпті аурулар анықталған жағдайда дереу хабарлау міндеттемесі бар — бұл жүйенің маңызды элементі», — деп атап өтті депутат және ҚР Парламенті Мәжілісінің аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің мүшесі Қазыбек Әлішев.

Германиядағы негізгі ветеринарлық қызметті жеке ветеринарлар жүзеге асырады. Делегация жануарлар иелерімен тікелей қарым-қатынас жасайтын LandVet жеке ветеринарлық клиникасының жұмысымен танысты. Бір қызығы, клиниканың жұмыс уақытының шамамен 50%-ы емделуге емес, алдын-алуға, жануарларды азықтандыру және ұстау бойынша кеңес алуға кетеді. Ең күрделі бағыттар - ұрықтылықты басқару және желіннің денсаулығы.

Хирургиялық араласуды қоса алғанда, емдеу амбулаториялық негізде — тікелей кәсіпорындарда жүргізіледі. Ол үшін әрбір ветеринар дәрі-дәрмектермен, құралдармен, тоңазытқышпен және кеңсе жабдықтарымен жабдықталған мобильді микроавтобуспен жабдықталған. 18 ветеринардан тұратын топ 300 км радиуста шамамен 100 000 ірі қара малға қызмет көрсетеді.

Жеке ветеринарларға аса қауіпті аурулардың өршуі кезінде міндетті вакцинация жүргізуге рұқсат етіледі. Вакциналар мемлекеттік құрылымдар арқылы ақысыз немесе шығындардың ішінара өтелуімен қамтамасыз етіледі. Вакцинация туралы барлық деректер жануарлардың жеке нөмірлерін пайдалана отырып, бірыңғай дерекқорда тіркеледі.

Жеке ветеринарлардың қызметі қызметтердің құны туралы қаулымен және ветеринарлық препараттарды қолдану туралы заңмен реттеледі. Олар сондай-ақ ветеринарлық дәріханаларды ұстауға құқылы — мысалы, LandVet клиникасында. Зертханалар, әдетте, клиникаларда ұсталмайды, өйткені бұл экономикалық тұрғыдан мүмкін емес: сынамалар жеке зертханаларға, ал қауіпті ауруларға күдік туындаған жағдайда мемлекеттік немесе референттік зертханаларға жіберіледі.

Жалдамалы жеке ветеринарлардың жалақысы 1500-ден 3000 еуроға дейін (салықтар мен әлеуметтік аударымдардан кейін). Көбісі өзін-өзі жұмыспен қамтығандар ретінде жұмыс істейді және олардың табысы, әдетте, мемлекеттік мамандарға қарағанда жоғары.

Жеке ветеринарлық зертханалар: жылдамдық, қамту және инновация

Жеке ветеринарлық зертханалар ауруларды жедел диагностикалауда маңызды рөл атқарады және малды кең қамтуды қамтамасыз етеді. Егер аса қауіпті ауруларға күдік болса, диагностика мемлекеттік аймақтық зертханаларға, содан кейін федералды анықтамалық мекемелерге беріледі.

Жеке зертхананың жарқын мысалдарының бірі - штаб-пәтері Австрияда орналасқан SAN Group халықаралық биотехнологиялық тобының құрамына кіретін SAN Vet. SAN Vet ауылшаруашылық жануарларының денсаулығына маманданған және диагностикалық қызметтер мен өнімдердің кең спектрін ұсынады, соның ішінде:

• молекулалық биологиялық диагностика (мысалы, ПТР негізіндегі әдістер),
• in vitro диагностика (Kylt® бренді),
• жем және азық-түлік өнімдерін талдау.

Зертхананың ерекше артықшылығы - диагностикалық процестерге біріктірілген инновациялық секвенирлеу технологияларын қолдану. Бұл ауылшаруашылық жануарларындағы ауруларды анықтаудың дәлдігін едәуір жеделдетуге және арттыруға мүмкіндік береді.

SAN Vet қызметінің бірегей саласы аутогендік вакциналарды (AniVac®) — белгілі бір шаруашылықта жануарларда анықталған нақты патогендер негізінде әзірленген жеке бейімделген препараттарды өндіру болып табылады. Бұл тәсіл жергілікті инфекциялармен тиімді күресуге және тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді.

Эпизоотияға ден қою және қаржылық тұрақтылық: жеке эпизоотиялық жасақтар және эпизоотиялық қордың үлгісі

Германиядағы тиімді мемлекеттік-жекеменшік өзара іс-қимылдың мысалы ретінде GESEVO GmbH  компаниясы — инфекция ошақтарын санитарлық жоюға және дезинфекциялауға маманданған жеке құрылым болып табылады.

«Инфекциялардың өршуі жағдайында Германияда жеке эпизоотиялық жасақтар жұмыс істейді, ал Қазақстанда мұндай қызметті тек мемлекет орындайды. Бұл Германияда мемлекет өз бақылауын сақтай отырып, кейбір қызметтерді тапсыратынын тағы да көрсетеді», — деп атап өтті ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты және аграрлық мәселелер комитетінің мүшесі Қазыбек Әлішев.

Жеке эпизоотиялық жасақ (GESEVO GmbH) эпизоотиялық қордың (Tierseuchenkasse) тапсырмасы бойынша жұмыс істейді, фермерлерді аурудың өршуі кезінде ұйымдық және қаржылық тәуекелдерден босатады.

Эпизоотиялық қордың жүйесі ортақ жауапкершілік қағидатына негізделген: әрбір фермер жыл сайын жарна төлейді, оның мөлшері малдың саны мен түріне байланысты. Эпизоотия пайда болған жағдайда фермер жойылған жануарлардың құнын және санитарлық іс-шараларға жұмсалған шығындарды қоса алғанда, келтірілген шығындар үшін өтемақы алады.

«Бұл тәсіл мемлекетке жүктемені азайтып қана қоймай, мал өсірушілерді биоқауіпсіздік жүйесінің белсенді қатысушылары болуға ынталандырады. Біз мұндай үлгіні Қазақстанда да бейімдеуге болады деп санаймыз», — деп атап өтті ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің Ветеринария саласындағы халықаралық ынтымақтастық басқармасының ветеринариялық дәрігері және бас сарапшысы Динара Әбенова.

Эпизоотиялық қордың тетігі ресурстарды жедел жұмылдыруды және міндеттерді мемлекеттік және жеке құрылымдар арасында нақты бөлуді қамтамасыз ете отырып, дағдарыстық жағдайларға жедел ден қоюға мүмкіндік береді. Бұл сонымен қатар фермерлер мен ветеринарлық бақылау жүйесі арасындағы сенімділікті арттыруға көмектеседі.

Фермадан үстелге дейін бақылау: экспорттық тұрақтылыққа кепілдік

Германияның өнімді қадағалау жүйесі — фермадан тұтынушыға дейін — Еуропалық Одақтағы ең тиімді жүйелердің бірі ретінде танылды. Эпизоотия пайда болған жағдайда, бұл инфекцияның себептері мен көздерін тез және дәл анықтауға мүмкіндік береді, бұл ветеринарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және экспорттық орынды сақтау үшін өте маңызды. Бұл салада мемлекеттік және жеке құрылымдар арасында тығыз өзара іс-қимыл жүзеге асырылады.

«Зертханалық зерттеулер негізінен жеке құрылымдарды жүргізеді, бірақ экспортқа арналған өнімдер міндетті түрде мемлекеттік зертханаларда тексеруден өтеді — бізде сияқты», — деп Германия мен Қазақстандағы бақылау жүйелерінің ұқсастығын Динара Әбенова атап өтті.

«Мал шаруашылығы өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігінің кепілдігі сыртқы нарықтарға шығудың кілті болып табылады. "«Атамекен» үшін бұл стратегиялық маңызды — қазақстандық бизнес әлемнің түрлі елдеріне өнімді тұрақты өндіріп, экспорттай алатын жағдайлар жасау», — деп атап өтті «Атамекен» ҰКП басқарма төрағасының орынбасары Ербол Есенеев.

Сүт фермаларына, соның ішінде органикалық мал шаруашылығына мамандандырылған шаруашылықтарға барған кезде делегация ауыл шаруашылығы өндірушілерінің аурулардың алдын алу саласындағы мемлекеттік және жеке құрылымдармен өзара іс-қимыл тәжірибесімен танысты. Әдетте, фермаларда өздерінің ветеринарлық дәрігерлері жоқ және диагностика, емдеу және кеңес берудің негізгі серіктестері болып табылатын жеке мамандардың қызметтерін пайдаланады.

Антибиотиктерді қолдану мәселесіне ерекше назар аударылды. Германияда антибиотиктер тек ветеринардың нұсқауы бойынша қолданылады және тек рецепт бойынша сатып алынады. Өңдеуге түсетін мал шаруашылығы өнімдерінің әрбір партиясы антибиотиктердің болуына міндетті бақылаудан өтеді.

Білім және ғылым: ветеринария қолданбалы пән ретінде

Германияда ветеринарлық білім теория мен практика арасындағы берік байланысқа негізделген. Ганновердегі ветеринарлық медицина университеті сияқты жетекші университеттер студенттерге академиялық пәндерді оқытып қана қоймай, оларды практикалық қызметке белсенді түрде тартады.

Студенттер тірі жануарларда оқытылады, манипуляциялар мен хирургиялық операцияларға қатысады. Ол үшін университет өзінің мал басын ұстайды, сонымен қатар сырттан «пациенттерді» қабылдайды немесе жануарларды арнайы оқу мақсатында сатып алады — мысалы, кесар тілігі операцияларын жүргізу үшін.

Бұл тәсіл болашақ ветеринарларға нақты дағдылар мен өз жұмысына сенімді болуға мүмкіндік береді, бұл әсіресе ветеринария жоғары жауапкершілік пен дәлдікті талап ететін жағдайларда маңызды.

«Қазақстанда ветеринарлардың өз қолдарымен сенімді жұмыс істеп, жүйеде сұранысқа ие болуы үшін олардың практикалық дайындығын күшейту қажет деп есептейміз»,, — деп атап өтті Динара Әбенова.

Инновация және тұрақты даму: жемнен генетикаға дейін

Делегация сонымен қатар ақуыз көзі ретінде қара арыстан дернәсілдерін (Hermetia illucens) өсіруді қоса алғанда, жем-шөп өндірісіндегі инновациялармен танысты.

Сонымен қатар, Германияның ең ірі асыл тұқымды ұйымы Masterrind GmbH-де делегация генетикалық іріктеу, асыл тұқымды мал экспорты және қолдан ұрықтандыру тәжірибесін зерттеді. Masterrind Азия мен ТМД елдерін қоса алғанда, 80-нен астам елге он мыңдаған ірі қара мал басын экспорттайды.

Реформа жолы: көшіру емес, бейімделу

Қазыбек Әлішевтің айтуынша, қазіргі уақытта Қазақстанда ветеринариялық қызметті реформалау және тиісті заңнаманы жаңарту бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Халықаралық тәжірибені, атап айтқанда неміс моделін зерттеу мемлекеттік және жеке құрылымдар арасындағы өзара іс-қимылдың тиімді тетіктерін анықтауға мүмкіндік береді.

«Германияда жасалғандай жауапкершілік аймақтарын нақты бөлу маңызды. Бұл бізде мүмкін бе? Менің ойымша, иә — фермерлердің жеке зертханалар мен мамандарға деген сенімі болған жағдайда», - деп депутат қорытындылады.

Сонымен бірге, сапарға қатысушылар мәдени, экономикалық және институционалдық жағдайлардағы айырмашылықтарға байланысты неміс моделін тікелей көшіру мүмкін еместігін атап көрсетеді. Дегенмен, негізгі элементтерді бейімдеу өте нақты міндет.

«Әрине, Қазақстан мен Германиядағы мәдениет әртүрлі, жүйені толығымен қабылдау мүмкін емес. Бірақ біз міндетті түрде Республикалық ветеринариялық қызметімізге ұсыныстар дайындаймыз», - деп толықтырды ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің Ветеринария жөніндегі ұлттық референттік орталығы бас директорының орынбасары Руслан Құспеков.

«Жалпы, бұл өте қызықты сапар болды. АСД арқасында біз бүкіл процесті басынан аяғына дейін көрдік: мемлекеттік ветеринарлық қызмет пен жеке құрылымдар қалай өзара әрекеттеседі, зертханалар қалай жұмыс істейді, фермерлер қалай жұмыс істейді және бақылау қалай жүзеге асырылады. Осындай үйлесімді жұмыстың арқасында Германия өзінің ішінде ғана емес, бүкіл Еуропалық Одақ шеңберінде де берекелі ел мәртебесіне ие», — деп түйіндеді Ербол Есенеев.

Ол сондай-ақ Қазақстанда жүйені реформалауға қатысуға, тәуекелдерді қабылдауға және биоқауіпсіздікке инвестиция салуға дайын жауапты бизнес бар екенін атап өтті. Алайда, бұл үшін мемлекет тарапынан кепілдіктер, зертханалық зерттеулерге қол жетімділік және ұзақ мерзімді келешектер қажет.

«Бұл триумвират болуы керек: бизнес, қоғам және мемлекет. Қазақстандық бизнес қазірдің өзінде қатысуға дайын — бастамалар бар, тәжірибе бар. Ең бастысы — қорықпау және бастау. Қимылдаған қыр асар».

Қорытындылар

1. Алдын алу басымдық ретінде

Германияның ветеринарлық жүйесінің негізгі ресурстары жануарлар ауруларының алдын алуға бағытталған. Бұған тұрақты тексерулер, вакцинация, фермерлерге кеңес беру және білім беру жұмыстары кіреді. Бұл тәсіл эпизоотия қаупін азайтып қана қоймай, мал шаруашылығы өнімдерінің жалпы сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

2. Мемлекеттік-жекешелік әріптестіктің тиімділігі

Мемлекеттік және жеке құрылымдар арасындағы өзара іс-қимыл үлгісі ветеринариялық қызмет көрсетудің жоғары сапасы мен жеделдігін қамтамасыз етеді. Жеке ветеринарлар, зертханалар және мамандандырылған компаниялар аурудың ошақтарын диагностикалауда, емдеуде және жоюда шешуші рөл атқарады, ал мемлекет бақылау мен үйлестіруді сақтайды.

3. Міндеттерді нақты бөлу

Мемлекеттік және жеке құрылымдар арасындағы, әсіресе аса қауіпті ауруларға қатысты міндеттерді шектеу эпизоотияларды тез анықтауға және жедел әрекет етуге мүмкіндік береді. Бұл биоқауіпсіздікті, жануарлардың денсаулығын қорғауды және экспорттың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін өте маңызды.

Авторы: Dr. Olga Hunger, AСД сарапшысы, Шығыс Еуропа, Орталық Азия және Қытай бойынша аймақтық директор, DLG e.V.