Дос-Мұқасан Таукебаев: Бидайдың бағасы 90 мың теңге болады

Дос-Мукасан Таукебаев: Мы готовы отдавать муку минимум по $330

Қазақстанда астық өңдеу саласы қалай дамып жатқаны туралы ElDala.kz порталына ең ірі ұн өндіретін «Мутлу» компаниялар тобының бас директоры Дос-Мұқасан Таукебаев айтып берді. Әңгіме барысында елдегі ішкі өндіріс пен экспорт мәселелері сөз болды.

 «Әдеттегідей қарбалас жоқ»

- Қазақстандық ұн тартушылар жыл сайын күзде вагондардың жетіспеушілігі немесе теміржол тасымалы тарифтерінің өсуі сияқты мәселелерге тап болатын. Кейде осы мезгілде басқадай да қиындықтар туындайтын. Биылғы маусымда жағдай қалай болуда?

- Сәлеметсіздер ме, құрметті әріптестер, ElDala.kz. порталының оқырмандары! Барлықтарыңызды жаңа маусымның басталуымен құттықтаймын. Егер барлық қарапайым адамдарға Жаңа жыл 1 қаңтардан басталса,  бізге ұн тартушылар үшін жаңа жыл егін жинау кезінде 1 қыркүйектен басталады. Баршаңызға жемісті жыл тілеймін, көп астық жинап, экспорттың артуын тілеймін. Еліміз тоқ болып, ауылдарымыз дами берсін.

- Биылғы жылы егін жинау маусымы екі апта ерте басталды. Сонымен, біз үшін жаңа жыл тамыз айында келді.

- Шынында да, егін орағы 15 тамыздан басталды. Бұл сынақ партиясы болған еді. Бірақ, өкінішке орай, сол кезде біздің Қарағанды облысында нөсер жаңбыр жауып,  егін жинауға кедергі болды. Дегенмен, жаппай егін жинау науқаны 1 қыркүйектен кейін басталды.

Биылғы жылы Қарағанды өңіріндегі бидайдың ерекшелігі егіннің 90-95%-ға жуығының құрамында 28% - дан жоғары, ал кейде 34% - ға дейін глютені бар hi-pro сыныбындағы астық. Біздің өңірде 4 сыныпты және 5 сыныпты бидай өсірілмейді.

- Ал біздің нарықтарымызда 4-сыныпты бидайдан жасалған арзан ұн сұранысқа ие.

- Нарықтағы сауда сатып алушыға байланысты. Айталық, Қырғызстан, Өзбекстан және біздің қазақстандық сатып алушылар 28% және одан жоғары глютені бар бидайдан жасалған ұнды алады. Мұндай ұнның құрамында глютен мөлшері 33% болады. Одан нан, тандыр нан, торттар да пісіріледі, олар керемет көтеріледі. Жасалатын өнім жақсы.

Тақырыпқа байланысты оқу: Омаров сатушыларға «бидай бағасын шарықтатпауды» тапсырды​

Алайда, біздің барлық сатып алушыларымыз осындай жоғары сапалы қымбат ұнды сатып ала алмайды. Сонымен, Ауғанстан глютені шамамен 26% болатын ұнды сұрайды. Оны өндіру үшін бізге 22% глютені бар 4 сыныпты бидай өсіру қажет.

- Ауғанстан-қазақстандық ұнның ірі сатып алушысы. Менің ойымша, біз жыл сайын 1,5 миллион тонна сатамыз.

- Иә, орта есеппен 1,5 млн тонна, ал кейде 1,9 млн тоннаға дейін жетеді.

- Сіз қалай ойлайсыз, биылғы жылы біздің ұнымыз ол елге сол бағамен сатылады ма?

- Қазіргі уақытта сату басталды. Бірақ ол жылдағыдай қарқында емес. Шамасы, коронавирустық пандемия халықтың психологиясына және тұтынушылық қабілетке қалай да болса әсер еткен секілді. Биыл бұрынғы жылдардағыдай күз мезгіліндегі қарбалас байқалмайды. Мен өзім «Мутлу» компаниясында, ұн тарту саласында 23 жылдан бері жұмыс істеп келемін. Өткен 22 жыл бойы күз де сату қарқыны өсетін. Біздің негізгі тұтынушымыз-Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі елдер, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Ауғанстанда тұратын адамдар. Олар әрдайым қысқа қор жинауға тырысатын. Ауылдың қарапайым тұрғыны болса да, өзінің отбасы мүшелерінің санына қарай,біреу 10 қап, біреу бес қап сатып алатын. Биылғы жылы мұндай жағдай байқалмады.

«Вагондардың бағасы жылына екі рет қымбаттайды»

-Мүмкін көктемгі қордан қалған шығар?

 - Мүмкін. Әлде халықтың қаржысы аз шығар, өйткені пандемияға байланысты ел жұмыссыз қалды емес пе? Сондықтан да бізде қазір күз емес қыс мезгілі секілді сезінудеміз.

-Вагондармен ұнды тасымалдауда ешқандай мәселе жоқ сияқты.

- Вагондар жайында айтар болсақ, біздің компания құрылғалы 23 жылдан бері қыркүйектен желтоқсан айына дейін үнемі вагондардың жетіспеушілігі болатын. Әкімдерге шығып, министрлікке жазып, жиналыстар өткізіліп, дау-дамай болатынбыз. Ал биыл мұндай дүрлікпе, қарбалас жоқ, вагондар жеткілікті. Оның үстіне, Қазақстанда «Қазтеміртранс» вагондарынан басқа көптеген жеке меншік тасымалдаушы компаниялар қосылуда. Сондай-ақ, Ресейлік вагондар елімізде еркін жүреді

Тақырыпқа байланысты оқу: Өзбекстанға астық және ұн жөнелту тоқтатылды

Тасымалдау бағасына келетін болсақ, маусым басталғанға дейін олар өсті. Демек, бізде вагондар жылына екі рет қымбаттайды: дәстүр бойынша – жаңа жылдан кейін, өйткені бәрі қымбаттайды; содан кейін - күз мезгілі басталғанда, тасымалдаушылар тапшылықтың туындайтынын алдын ала біледі.

- Менің ойымша, биыл екі рет қымбаттады?

- Ия, олар да бағаны көтерді. Ешкім наразылық білдірмеді, үнсіз келісті. Егер нарық талап етсе, не істеу керек.

- Көлік тарифтерінің өсуі біздің ұнның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ете ме?

- Әрине, бұл әсер етеді, өйткені мұның бәрі бағаға әсер етеді. Егер тасымалдау $2 - $3 қымбаттаса, біз оны қалтамыздан төлей алмаймыз, ал қосылған ақша сатып алушының қалтасынан төленеді. Осылайша өнімнің бағасы қымбаттайды. Теміржолшыларды да түсінуге болады деп ойлаймын, өйткені вагондардың бағасы жоғары, өмір қымбат, инфляция болуда.

«Тұрғындардың әл-ауқаты төмендеген тәрізді»

- Қазір ұнның тонасы қанша теңге тұрады? Былтырғы жылмен салыстырғанда қаншалықты қымбаттады?

- Долларға шаққандағы бағалар өткен жылмен бірдей. Ауғандықтар осыдан 10 күн бұрын Сарыағаш станциясында тоннасын $280, ал Хайратонда $350 төлеп алды. Қазақстандық ұн тартушылардың ешқайсысы бұл бағаларға келіскен жоқ, өйткені бидай қымбат, сондықтан біз бұл бағаға сата алмаймыз. 1 қазанға дейін біздің өзбек әріптестер-ұн тартушылар ескі резервтер есебінен, бұрын алған бидайларының есебінен шамамен осы бағамен Ауғанстанға сатты. Бірақ 1 қазаннан бастап өзбек үкіметі республика ішіндегі бағаны тұрақтандыру мақсатында бидай мен ұн экспортына тыйым салды. Сондай-ақ, 1-10 қазан аралығында Өзбек темір жолы Сарыағаш-Келес стансасы бағытында астық пен ұн өнімдері бар вагондарды тиеуге тыйым салды. Себебі онда үлкен кептеліс пайда болған еді.

- Иә, онда 10 мың вагон тұрды.

- Бірақ біз ұнды көп тиегенімізге байланысты емес немесе өзбектер бидайды жаппай ала бастағандықтан да емес. Қазіргі уақытта әлемнің түкпір-түкпірінен Өзбекстан Республикасының аумағына небір жүктер жеткізілуде. Себебі аталған ел қарқынды даму үстінде, көптеген шағын аудандар, зауыттар салынуда, жаңа өндірістер іске қосылуда.

Тақырыпқа байланысты оқу:  Өзбекстанға астық және ұн жөнелту тоқтатылды

Әрине, бүкіл әлемнен Өзбекстанға станоктар, жабдықтар, құрылыс материалдары келуде. Мұның бәрі Сарыағаш станциясы арқылы өтіп жатыр, сол себепті кептеліс орын алды. Бұрын да осындай кептелістер болып тұратын, сондай-ақ бүкіл Қазақстан ұн мен астықты осы бағыт арқылы тасымалдайды. Бірақ бұл жолғы себеп басқаша болды. Барлық шектеулер алынып тасталған кезде, біздің ауғандық сатып алушылар бізге басқа жақсы бағаны ұсына алады деп үміттенемін.

- Қазақстандық ұн тартушылар үшін қандай баға қажет?

- Қазір Сарыағаш станциясында біз бір тонна ұнды кем дегенде $330-дан беруге дайынбыз. $350 ұсынатын компаниялар бар. Өзбекстанның бүкіл аумағы арқылы шамамен 700 км транзит үшін тағы $50,бұл Голоба станциясындағы Ауған сатып алушысы үшін осындай баға болады, содан кейін Хайратон станциясына немесе Мазари-Шарифте орналасқан Наибабад станциясына дейін баға кем дегенде $380  құрайды. Олар тағы $50 доллар кедендік тексеру үшін төлейді, салықтар 5%. Осы төлемдердің барлығын қосқаннан соң, Ауғанстанда бір тонна ұн шамамен $435  тұрады.

«Ұнды Пәкістанға сататын боламыз»

-Сіз қалай ойлайсыз, сатып алушылар осындай бағаларға келіседі ме? Немесе олар сатып алуға мәжбүр ме?

- Әзірше ауғандықтар сатып алуға дайын емес. Бірақ барлығын уақыт көрсетеді, жақын арада жағдай түбегейлі өзгеріп, олар осы бағамен сатып алуыда мүмкін. Мұның себебі- Ауған нарығында қазақстандық ұн мен қазақ бидайынан тартылған өзбек ұнының басты бәсекелесі Пәкістан Ислам Республикасы болып табылады, ал олар биыл ауа-райынан зардап шекті. Жақында оларда қатты жаңбыр жауып,  жинаған дақылдары желге ұшты.

Пәкістанның кейбір аймақтарында нан мәселесі жоқ сияқты, ал кейбір аймақтарында ұн, нан және бидай жетіспейді. Сондықтан пәкістандықтар бір ай бұрын жан-жақтан сатып ала бастады. Алдымен Ауғанстанның барлық бидайын алып, автокөлікпен тасымалдады. Осыдан 10 күн бұрын, Хайратон мен Мазари-Шарифтегі пәкістандық кәсіпкерлер де жаппай ұн сатып алып, жаңбырдан зардап шеккен аймақтарға апара бастады.

Осыған қарай бағалар өсті. Сондықтан, егер бір ай бұрын ауғандықтар Сарыағаш станциясында астықты $280 беруге дайын болса, қазір олар бағаны $300-ға дейін көтерді.

- Яғни, Ауғанстан енді қазақстандық ұнды Пәкістанға жеткізу үшін транзиттік пункт болуы мүмкін бе?

- Дұрыс айтасыз. Мүмкін біз осы маусымда Ауғанстан арқылы Пәкістанға ұн сататын шығармыз. Ал Ауған кәсіпкерлері делдал рөлін атқаратын болады.

Тақырыпқа байланысты оқу: Солтүстікте Kusto Farming жүгеріні қалай өсіруде?​

Менің ойымша, биыл Ауған нарығындағы баға тұрақты болады және олар сатып астық сатып ала бастайды деп сенемін. Бірақ бұл жерде де жағдайды түсінуге болады – бұған дейін оларға бүкіл әлем көмектескен еді, ал қазір Ауғанстан үшін мұндай қайырымдылықпен ешкім айналыспайды. Бұл елде жұмыс жоқ, біздің елдегідей. Өкінішке орай, халық та соған қарай кедей. Сондықтан, әрине, олар арзан ұн сатып алғысы келеді. Бірақ биылғы маусымда, өкінішке орай, біз мұндай ұнды бере алмаймыз.

«Бізде астық жеткілікті»

-Бізде астық қандай да бір себепке байланысты арзандайды деп ойлауы мүмкін. Әлде сіздің ойыңызша, астық арзан, енді қымбаттайды ма? ҚР Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаров жақында бағаны шарықтатпауды тапсырды.

- Министр халықты тыныштандырып, азық-түлік бағасын арзандату керектігін айтты. Инфляцияның одан әрі дамуына жол бермеу үшін ол бақылайтын болады.Оның мақсаты-бағаны ұстап тұру. Дегенмен, ол-үлкен ведомствоның бірінші тұлғасы. Оның аузынан мұндай ақпарат шыққан соң, баға сол күйінде қалады. Биыл 20 миллион тоннадан астам астық жинадық, яғни шамамен 18 миллион тонна. Яғни, биыл өнім былтырғыдан 3 млн тоннаға артық. Ол, әрине, жақсы.

- Ал шын мәнінде сіздің ойыңызша, баға қандай болады?

- Біздің Қарағанды облысында бір апта бұрын 3-сыныпты бидай бағасы ҚҚС-мен есептегенде тоннасына 90 мың теңгеге дейін жетті. Біз оны тіпті осы бағамен алдық. Бірақ содан кейін ұнды осы бағамен сату мүмкін емес екені белгілі болды, біздің сатып алушылар оны Қазақстан аумағында бір рет алып, қазір баяу сатуда. Қазір Қазақстанда күз мезгілінде тәулік бойы жұмыс істейтін диірмендер жоқ. Барлығы штаттық режимде жұмыс істейді. Көбісі бір ауысымда. Сондықтан да ұн сатылмайды. Ал ұн сатылмаса, бидайға деген қажеттілік те болмайды.

- Бұл астық бағасын ұстап тұруға кедергі бола ма?

- Иә, баға төмендей бастады. Бұған дейін 90 мың болды, ал бүгінгі таңда ең жоғары баға 87 мың, ал қарапайым, глютені 26 – 27%  болатын астық одан да арзан.

Яғни, Азық-түлік корпорациясы астықты сатып алатын деңгейге жетті ме?

- Иә, бізде астықтың тоннасы 83 – 87 мың теңге деңгейін жетті.

- Бұдан әрі қандай динамика болады?

- Жаңа егінге дейін 2021 жылдың қыркүйегіне дейін11 ай бар. Біз келесі жылға дейін жетуіміз керек. Бидайды сатып алатын басқа жер жоқ. Сондықтан жаңа жылға дейін, мүмкін наурыз айына дейін бидай бағасы қазіргі деңгейде 90 мың теңге деңгейінде сақталады деп есептеймін. Ал көктемде, егер сол Пәкістан немесе Қытай тарапынан дүрлікпе сұраныс болса, бағалар 100 мыңға дейін жетуі мүмкін. Бірақ биылғы жылы бағалар 110 мыңға жеткен кездегідей дүрлікпе болмайды деп ойлаймын. Дегенмен, бізде астық жеткілікті, ал Ресей Федерациясындағы көршілеріміз де жақсы өнім алады.

«Қытайға ұнды арзанырақ сата аламыз»

-Айтқандай, сіз Қытай жайлы не айтасыз? Қазір бұл бағытта қандай да бір сауда-саттық бар ма? Немесе Қытаймен ұзақ уақыт байланыста болған оптимизм жоспар ма?

- Оптимизм бар және болады да. «Мутлу» ұн тарту комбинаты бес жыл бұрын Қытайға алғаш рет ұн сатқан қазақстандық компаниялардың бірі болды. Алдымен оларға «Қорғас» арқылы бір вагон жібердік, содан кейін қытайлықтар қаппен таси бастады. Осылайша біздің ұн Қытай дүкендеріне жеткізіліп, сұранысқа ие болды. Алдымен біз сату мүмкін емес шығар деп ойладық, себебі оларда біздегідей стандарт емес- жоғары сұрып, бірінші сұрып, екінші сұрып сұрып. Ал оларда-1 тип, 2 тип, 3 тип. Дегенмен, ережелерді зерттеп, Алашанькоу станциясына вагондармен ресми түрде жеткізе бастадық. Көлемі бірте – бірте өсуде: егер бұрын біз айына бір вагон жеткізетін болсақ, биыл айына бес вагон. Бұл, әрине, қатты динамика емес. Біз айына 50 вагон сататын мүмкіндігіміз бар.

- Осы маусымда ұн жеткізуді арттырасыздар ма?

- Жалғастырамыз. Қытай бойынша жағдай келесідей: 31 жылдың 2019 желтоқсанында олар жаңа жылға шекараны жауып, карантин жариялады. Әлемге коронавирус бар екенін бірінші болып жариялады. Жаңа жылдан кейін шекара жабық күйінде қалды, тек наурыз айының соңында бізге жүк жіберуге рұқсат етілді.

Тақырыпқа байланысты оқу: Продкорпорация фермерлердің көңілін түсірді​

Өздеріңіз білетіндей, наурыз айында Халық Наурыз мейрамында жүрген кезде біздің  ауыл шаруашылығы министрлігі ұн экспортына толық тыйым салды. Сонымен қатар, бидай экспортын қалдырғанын ескеріңіз. Содан кейін, мерекеден кейін, тыйым алынып, квота түрінде шектеу қойылды. Біреуге квота алу тиімді болды, біреуге тиімсіз болды, бірақ біз оны алудан бас тарттық, өйткені біз Қытайға экспортқа сатып алушылар болмайтынын білдік.

Тек маусым айында шектеулер ресми түрде алынып тасталды, содан кейін біз Қытай тарапымен ұзақ келіссөздер жүргіздік. Олар арзан сұрады, біз нарықтық бағамен ұсындық. Біз онымен тек қыркүйек айында, бидай тоннасына 100 мың теңгеден 83-85 мыңға дейін төмендеген кезде ғана байланыс орнаттық.

Бүгінгі күні 1 сұрыпты ұнның шамамен бағасы 2203 юань болады, егер Алашанькоу станциясына дейін жеткізілсе. Егер долларға аударылса, бұл $320.

Біз ұнды Қытайға соншалықты арзан бере аламыз, өйткені сол Сарыағаш станциясымен салыстырғанда барлық шығындары шамамен 15 долларды құрайды. Бұл Қарағандыдан Алашанькоу қаласына дейін. Ауғанстанға Сарыағаш-Келес станциясына қарағанда әлдеқайда арзан. Сондықтан Қытаймен жұмыс істеу бізге тиімді.

Алайда, Қытайдың сапа бойынша қатаң талаптары бар. Жоғары сұрыпты ұнның ақтығы кемінде 74% болуы тиіс. Біздің ешқайсымызда мұндай параметрлер жоқ, біз бірінші сортты сатамыз – ақтығы 69%.

Қытайға ұн экспортының дамуын не тежейді? Оны Ауғанстанға сияқты миллиондаған тонна жіберуге болады. Бірақ тежеуші факторлар бар.

Тақырыпқа байланысты оқу: Қызылорда ең көп астық жинаған өлке​

Кейбір елдерде нан дегеннің, ұн дегеннің не екенін білмейтін халықтар бар. Олар көбінесе күрішпен және басқа да ұлттық тағамдармен қоректенеді. Бірақ соңғы уақытта Қытайда фаст-фудтар көп, еуропалық тағамдар көп ашылуда.

- Енді оларға торттар мен тоқаштар керек?

- Иә, бидай ұнына сұраныс артып келеді. Сонымен қатар, қытайлықтарда дәстүрлі тағам бар - тез пісетін кеспе. Дәстүр бойынша, ол күріш ұнынан жасалған, бірақ қазір олар ақуыз мөлшері жоғары бидайдан да жасай бастайды. Сонымен, онда ұнға сұраныс артуда. Иә, Қытай әлемдегі ең ірі бидай өндіруші ел, бірақ олардың халқы 1,5 миллиард және бәрі өз өнімдерін тұтынады. Сонымен қатар, олар Австралия мен Канададан астық сатып алады. Олардың диірмендері өте көп, минималды қуаты тәулігіне 1000 тоннадан басталады.

Қытайлық тұтынушылар өз өнімдеріне оншалықты сенбейді. Бұрынғы Кеңес Одағы елдерінің өнімдері бағаланады және экологиялық таза болып саналады.

«Біз Қытайдан салықты азайтуды сұраймыз»

- Бұл сұранысқа байланысты ма?

- Ия, біз осы мүмкіндікті пайдалануымыз керек. Халықтың дәстүрлерінен басқа тежеуші факторлар да бар. Атап айтсақ, әкімшілік кедергілер көп кездеседі. Бағаны долларлық баламада айтсақ, Алашанькоуда 1 тонна ұн $320 болады, содан соң әкелінген астық алдымен Қытайдың уақытша сақтау кеден қоймасына түсіріледі. Тексеру үшін төрт инспектор келеді. Біріншісі-радиациялық бақылау, екіншісі-ГМО бақылау, үшіншісі – карантиндік зиянкестерге фитосанитария, төртіншісі – сапа инспекторы.

Егер бәрі сәйкес келсе, олар біздің сатушыны шақырады және оған әкелуге рұқсат береді. Мұнда ең қызығы басталады: жүкті алу үшін оны кедендік рәсімдеу керек. Ал Қытайда ұнға 65% кедендік баж салығы салынады. Яғни, егер ол 320 долларға түссе, онда бұл жерде машина 208 долларға қымбаттайды. Сонымен қатар, Қытайда ҚҚС тағы бар –11% немесе 35 доллар. Жалпы, шекарада біздің қазақ ұны 563 долларға дейін көтеріледі.

Сонымен қатар, бақылау органдарының қызметтері тоннасына тағы 5 доллар қосады. Түсіру-тиеу және басқа да қосымша шығындар бар. Демек, шекарада біздің ұн екі есе қымбаттайды. Бірақ оны әлі де ішкі Қытайға апару керек. Аймаққа байланысты (Пекин, Шанхай немесе басқа қала) логистикалық шығындар үшін кем дегенде тағы 100 доллар кетеді. Содан кейін тиеу – түсіру, басқа үстеме баға-және соңғы сатып алушыға қазақстандық ұнның тоннасы $900 тұрады.

- Деликатес.

- Осындай талаптар біздің жұмысымызды баяулатады. Шынында да, біздікімен қатар, Қытай ұнынан немесе импортталған астықтан жасалған Қытай ұны сатылады. Ол шамамен $700 бағамен сатылады.

Ия, біздің ұнымыз қымбат, бірақ оны бәрібір алады. Біз Қытай бойынша талдау жасадық-онда халықтың 20% - ы өте ауқатты адамдар екен. Олар сау ұрпақ өсіргісі келеді және ГМО мен қоспалары бар тағамнан аулақ болуға тырысады. Олар қымбат өнімдерді, соның ішінде біздің ұнды таңдайды.

Әрине, біз бірнеше рет Үкіметке Қытай нарығындағы жағдайды шешуге көмектесу туралы өтініш білдірдік. 2019 жылдың желтоқсан айында Нұр-Сұлтанда Қытай елшісін қабылдау болды. Онда біз, қазақстандық ұн тартушылар да осы мәселені көтердік. Біз дос елміз, көрші елміз және Қытай бізге өз тауарларының үлкен көлемін әкеледі. Бірақ біз олардың тауарларына 65% кедендік баж салығы салынады деп ойламаймыз. Сондықтан біз елшіден Қытайдың жоғарғы басшылығына біздің пікірімізді жеткізуді сұрадық. Біз бұл бажды мүмкіндігінше төмендетуді өтініп, айттық.

Тақырыпқа байланысты оқу: Қазақстанда жұмыртқа өндіру саласы 20%-ға құлдырады

Бұл бағыттағы экспортты одан әрі дамытуды былайша жасауға болады: егер кедендік баждар 65% - дан төмендесе, бізде сату өседі. Егер ол толығымен алынып тасталса немесе минималды болса, ең аз дегенде 5% деңгейінде болса, онда, әрине, біздің барлық ұн тартқыш компанияларымыз Қытайға өнім шағару үшін жұмыс істей бастайды. Бұл елдің нарығы өте үлкен, қажеттілік те көп. Біз тек қана 20 млн тонна қазақ бидайын ғана емес, сонымен қатар ресейлік бидайды да өңдеп, Қытайға ұн түрінде жеткізіп, сататын боламыз.

2000-шы жылдары Қазақстанда 2300 ұн тарту компаниясы болған. Өткен жылы біз санадық – барлығы 250 диірмен ғана қалды. Сонымен, егер біз Қытайға белсенді түрде сауда жасауға мүмкіндік алсақ, онда бізде 250 емес, 500, тіпті 1000 ұн шығаратын компания болады. Қытай-нарығының болашағы зор, егер мемлекеттік қызметкерлер біздің жолдауымызды тыңдайтын болса, қытай тарапымен өткен барлық кездесулерде осы мәселені – кедендік баждарды азайтуды, қазіргі 65% – дан мүмкіндігінше төмендетуді сұраймыз.

«Барлық жерде шектеулер салынуда»

- Қазақстанның ұн экспортына көктемдегі салынған шектеулер мәселесіне қайта оралсақ: мұндай тыйымдар нарықтағы қазақстандық өнім позициясының әлсіреуіне алып келді ме? Қазір ресейлік ұн оны ығыстыра ма?

- Иә, солай болды. Ресейлік ұн Қазақстанда бұрыннан бар, бірақ аз мөлшерде еді, мүмкін, 1% немесе одан да көп.Олардың бағасы біздікі сияқты. Бұл проблема емес.

Мәселе басқада: Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстанға Ресей біршама  гуманитарлық көмек түрінде және коммерциялық сату түрінде ұн шығарады. Біздің ауыл шаруашылығы министрлігі экспортқа квота енгізген кезде, көптеген ресейлік өндірушілер осы нарықтарға кірді.

- Енді олар ол елдерден кеткісі келмейді ме?

- Әрине, олар сол жерден кетпейді. Ондағы сатып алушылар да ресейлік ұнда ақ, жақсы екенін түсінді. Иә, олардың ұндары да жаман емес, бірақ олар бағаны сәл төмендете алады. Сондықтан олар өз тұтынушыларын сол жерден тауып алды, сондықтан олар кеткілері келмейді.

- Түсінікті. Осыған байланысты біздің соңғы сұрағымыз: көктемде енгізілген сияқты экспорттық шектеулер жақын арада қайталануы мүмкін бе?

- Білесіз бе, бізде жағдайды алдын ала болжап айтуға болмайды. Мен ештеңеге таң қалмаймын. Шектеулер енгізуге ешқандай себеп жоқ сияқты: бізде егін жақсы, Ресейде де өнім жақсы болды. Бірақ көктемде себепсізден де шектеулер салынған еді. Сондықтан, егер бұл жағдай қайталанса, мен таңданбаймын.

Тақырыпқа байланысты оқу: Ресей Қазақстанға шұжық экспортын көбейтті - АгроДайджест №31

Біздің министр тыйым салу - бұл моральдық тұрғыдан дұрыс емес екендігін білді. Білесіз бе, біздің бұрыннан келе жатқан Қырғызстан, Ауғанстандағы-сатып алушы серіктестеріміз бізге қоңырау шалып: «Иә, бүкіл әлемде пандемия болып жатыр, бірақ  бәріміз-адамбыз, ағайынбыз. Сіздермен ұзақ уақыттан бері жұмыс істеп келеміз және сіздерде ұн мен астық көп болған кезде біз сіздерге керек болдық. Ал, қазір қиындық туған кезде-сіздер шекараны жауып алдыңыздар», деп реніштерін білдірді.

- Иә, көршілерге олай істемеу керек еді.

- Олар біздің мемлекеттік қызметкерлерімізге емес, қарапайым ұн тартушыларға ренжіді. Біз оларға кінәлі емес екенімізді және ештеңе істей алмайтынымызды түсіндірдік. Бірақ біз қатты ұялдық.

«Бизнес қай жерде жағдай жасалса, сол жерге  кетеді»

-Болашақта, АШМ мұндай жағдайларда дұрыс шешім қабылдайды деген ойдамыз.

- Иә, байыппен қарау керек және жан-жақты ойлау керек. Себебі, егер біздің елде нан тапшылығы болады деп қорқатын болсақ, бидай экспортына тыйым салған дұрыс шығар. Яғни, шикізатқа. Сол кезде өзбектер, сол тәжіктер, біздің  бауырларымыз-қырғыздар, көрші- қытайлықтар – барлығы астық емес, ұн сатып алатын болады. Бірақ ұн тарту - бұл қалыптасқан мықты сала. Әрбір ұн тарту комбинатында орта есеппен 100 адам жұмыс істейді. 1000 тонна бидай өңдеп, 730 тонна ұн сату үшін 100 адам жұмыс істейді. Олардың барлығы жалақы алады. Ұн тарту көптеген саламен байланысты, мысалы-қаптар, жіптер жасайтындар, теміржолшылар және тіпті электр қуатын тұтынатындықтан энергетиктерді жұмыспен қамтамасыз етеді.

Ал бидайды жөнелту дегеніміз не? Элеватор тұр, шлюзді ашып, астықты төгетін адам бар. Содан кейін ол жабылады. Бидай жіберуде таразыға тартатын адам, есепші, директор. Ең көбі-жеті адам ғана бұл салада жұмыс істейді.

Ең бастысы, бидай шамамен 220 долларға, ал ұн – 320 долларға сатылады. Бұл елге бір тоннадан 100 доллар пайда әкеледі.

Тағы да-егер біз астықты өзіміз өңдейтін болсақ, онда бізге астық қалдықтары мен кебек қалады. Бұл-біздің малшылар мен құс өсірушілер үшін құнды азық. Бірақ қазір бізде бәрі қымбаттауда– жұмыртқа, ет және сүт. Себебі жем-шөп қымбаттап жатыр. Қарағандыда кебектің килограмы  56 теңге тұрады – мұндай жағдай ешқашан болған емес! Неліктен қымбат? Себебі диірмендер аз өңдеуде. Біз бидайды өзіміз өңдеудің орнына шикізат түрінде шетелге жібереміз. Егер бізде диірмендер алдыңғы жылдардағыдай толықтай жұмыс істесе, мұндай қиындық болмас еді. Бәрі бір-бірімен байланысты және тізбекті реакция жүреді.

Сондықтан мен ауыл шаруашылығы министрін, премьер-министрді, ел мен саланың тағдырына жауапты барлық адамдарды ойлануға шақырамын. Егер біз Өзбекстанға астығымызды экспорттауға тыйым сала алмасақ та, экспорттық баж салығын енгізу туралы ойлануға болады.

Өйткені, қазір жағдай мүлдем қиын: Өзбекстанға бір тонна ұн кіргенде, оған 10% ҚҚС салынады. Ия, олар баж салығын алып тастады, бірақ ҚҚС бар. Сол Өзбекстанға бидай кірген кезде нөлдік мөлшерлеме болады. Яғни, өзбек астықты қайта өңдеуге әкелгенде оған шартты түрде ҚҚС салынады. Ол бұл астықты  өңдей алады, содан кейін Кебек пен ұн түрінде сата алады. Сондықтан біз өзбектерге бәсекелестіктен ұтыламыз.

Тақырыпқа байланысты оқу: Фермерлердің өнімдері жыл басынан бері 7,9% қымбаттады

Бізді көбінесе ұн өзбек ұнынан қымбат деп айыптайды, дегенмен біз бірдей бидайдың  ұнын сатып аламыз. Себебі Өзбекстанда электр энергиясы 10 теңге, бізде-22 теңге. Өзбекстанда жұмыс күші $200, бізде $400 тұрады. Өзбекстанда несиені 16 жылға 4% – бен, ал бізде тіпті керемет деген Мемлекеттік бағдарламалар-10 жылға 6% - бен береді.Сонымен қатар, Өзбекстанда жаңа диірмендер көптеген салықтардан босатылады.

Сондай-ақ тағы бір мысал: Келес станциясынан Өзбектер ұнды Ауғанстанға бір тоннасын 22 долларға жеткізеді, ал біз сол бағытта транзиттік тарифті 50 долларға төлейміз. Яғни, біздің ұн 28 долларға қымбаттайды. Әрине, Ауғаныстанда қазақстандық бидайдан жасалған өзбектердің ұнын сатып алады.

Тақырыпқа байланысты оқу: Қазақстан бидайды аз, ал ұнды көп сатты​

Нәтижесінде, мұның бәрі өзбек ұнын тез сатып, өркендеуіне алып келеді, ал біздің салада мұндай емес. Сонымен қатар, көптеген қазақстандық ұн тартушылар Өзбекстанда диірмендер ашты – бизнес жағдайы жақсы жерге барады емес пе? Бізде «Мутлу» компаниясында үш ұн комбинаты бар және олардың біреуін Өзбекстанға ауыстыру туралы ойладық. Бірақ елді ойлап оны істей алмай отырмыз.

Сондықтан, біздің Үкіметіміз Өзбекстанда да бәсекелестік жағдайларды жою үшін дұрыс, тиімді қадамдар жасайды деп үміттенеміз. Бұл жағдайды тұрақтандыруға мүмкіндік береді және біз көршілерімізбен тең дәрежеде жұмыс істей аламыз.

- Қызықты әңгімеңізге рахмет, Дос-Мұқасан Арипұлы. Үкімет біздің ұн тарту саласының дамуы мен нығаюы үшін барлық қажетті қадамдарды жасайды деп үміттенеміз.

 Сергей Буянов